Η Ευρώπη που εκτροχιάζεται: Από τα Τέμπη στη Λισαβόνα και πίσω στη σιωπή μας και στο εθνικό πένθος

Το βαγόνι του τελεφερίκ Γκλόρια κείτονταν αναποδογυρισμένο στη μέση της Avenida da Liberdade, της πιο κοσμικής λεωφόρου της Λισαβόνας. Σκόνη, καπνός, φωνές, σειρήνες και μετά σιωπή. Δεκαπέντε άνθρωποι δεν θα προλάβουν να γυρίσουν σπίτι τους, δεκαπέντε οικογένειες θα μετρούν τις ώρες αλλιώς από δω και πέρα. Η Πορτογαλία «κοιμήθηκε» βίαια στις 3 Σεπτεμβρίου 2025 και «ξύπνησε» ακόμα πιο βίαια με τον θάνατο 15 ανθρώπων.

Κι όμως, η ιστορία ήταν παλιά πριν ακόμη γραφτεί. Γιατί σε κάθε τραγωδία αυτού του είδους υπάρχει ένα παράξενο déjà vu. Μια αίσθηση ότι η Ευρώπη ξέρει πολύ καλά τους ήχους του θανάτου που προκαλεί η ίδια η αμέλειά της. Στην Ελλάδα, ηχεί ακόμα το σφύριγμα του τρένου στα Τέμπη, οι σειρήνες που άργησαν, οι επιτροπές που υποσχέθηκαν. Στην Πορτογαλία, τώρα, τα καλώδια του τελεφερίκ έγιναν θηλιά για δεκαπέντε ζωές. Κι όλα μοιάζουν να μπαίνουν στην ίδια πρόταση, σαν να πρόκειται για το ίδιο έργο που παίζεται σε διαφορετικές γλώσσες.

^{Με δυνατότητα μεταφοράς έως και 42 επιβατών, το τελεφερίκ αποτελεί διαχρονικό σύμβολο της Λισαβόνας και σημείο αναφοράς για τους χιλιάδες τουρίστες που επισκέπτονται την πόλη.}

Το χρονικό της σύγκρουσης

Το απόγευμα της Τετάρτης, 3 Σεπτεμβρίου, το εμβληματικό τελεφερίκ Γκλόρια -που λειτουργεί από το 1885 και αποτελεί σύμβολο της Λισαβόνας- ξεκίνησε τη συνηθισμένη του διαδρομή από την πλατεία Restauradores προς την περιοχή Bairro Alto. Γεμάτο τουρίστες, οικογένειες, ανθρώπους που κοιτούσαν από τα παράθυρα την πόλη-καρτ ποστάλ να ξεδιπλώνεται στους πρόποδες του λόφου.

Και τότε, κάτι συνέβη. Το βαγόνι άρχισε να κατεβαίνει ανεξέλεγκτο. Μάρτυρες μιλούν για «σπασμένα φρένα», άλλοι για «καλώδιο που έσπασε», κάποιοι απλώς θυμούνται την ταχύτητα. «Κατέβαινε σαν βολίδα», είπε μια γυναίκα στο SIC. Στη στροφή, εκεί που κανονικά κόβει για να μπει στη λεωφόρο, το τελεφερίκ χτύπησε με δύναμη σε κτίριο. Σαν παιχνίδι που το άφησαν σε κατηφόρα χωρίς χέρια να το κρατήσουν.

Δεκαπέντε νεκροί. Δεκαοκτώ τραυματίες, πέντε σε κρίσιμη κατάσταση. Ανάμεσά τους κι ένα παιδί τριών ετών. Εβδομήντα διασώστες, είκοσι δύο οχήματα, φωνές, σειρήνες, η αγωνία να βγουν ζωντανοί όσοι εγκλωβίστηκαν. Σε λίγες ώρες, ο δήμαρχος της πόλης Κάρλος Μοέντας κηρύσσει τριήμερο πένθος για τη Λισαβόνα, ενώ η πορτογαλική κυβέρνηση ανακοινώνει εθνικό πένθος για ολόκληρη τη χώρα. Οι σημαίες κατεβαίνουν μεσίστια, οι πόλεις βυθίζονται στη σιωπή. Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Μαρσέλο Ρεμπέλο ντε Σόουζα μιλά για «τραγική στιγμή στην ιστορία της Πορτογαλίας». Ο πρωθυπουργός της Ισπανίας, Πέδρο Σάντσεθ, εξέφρασε τον συγκλονισμό του για το τραγικό δυστύχημα, ενώ μήνυμα συμπαράστασης προς τις οικογένειες των θυμάτων έστειλε και η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.

Η εταιρεία Carris, που διαχειρίζεται το τελεφερίκ, δηλώνει ότι τηρήθηκαν όλα τα πρωτόκολλα συντήρησης: τετραετή, διετή, μηνιαία, καθημερινά. Κάθε βίδα, κάθε καλώδιο, λένε, ήταν στη θέση του. Κι όμως δεκαπέντε άνθρωποι είναι νεκροί.

Το déjà vu των Τεμπών

Για μας στην Ελλάδα, όλα αυτά μοιάζουν επικίνδυνα οικεία. Τον Φεβρουάριο του 2023, στα Τέμπη, δύο τρένα συγκρούστηκαν μετωπικά με 57 νεκρούς. Το ίδιο σοκ, οι ίδιες εικόνες: συντρίμμια, φωτιά, φωνές, συγγενείς που τρέχουν στα νοσοκομεία, πολιτικοί που υπόσχονται ότι «δεν θα ξεχαστεί ποτέ», υποσχέσεις για δικαιοσύνη. Και βέβαια τα ίδια δελτία Τύπου για «συντηρημένα δίκτυα», για «ανθρώπινο λάθος», για «πρωτόκολλα που τηρούνται».

Η Ευρώπη, που συχνά επιβλέπει με το βλέμμα του αυστηρού δασκάλου τις υποδομές της περιφέρειας, μοιάζει να ξαφνιάζεται κάθε φορά σαν να είναι η πρώτη. Μα δεν είναι. Από τα τρένα της Γερμανίας μέχρι τις γέφυρες της Ιταλίας, από τα ορυχεία της Πολωνίας μέχρι τα ελληνικά βαγόνια, η ήπειρος έχει τη δική της, μακάβρια στατιστική.

Και κάθε φορά, οι ίδιες λέξεις: «τραγωδία», «πένθος», «έρευνα». Κι ύστερα σιωπή. Μέχρι την επόμενη φορά.

Η Ευρώπη των επιτροπών

Είναι αλήθεια ότι ζούμε σε μια ήπειρο που μιλά διαρκώς για κανόνες, για πρόληψη, για τεχνολογία αιχμής. Κι όμως, μοιάζει ανίκανη να εφαρμόσει το πιο απλό. Ότι ένα φρένο πρέπει να λειτουργεί, μια ράγα πρέπει να αλλάζει σωστά, ένα καλώδιο δεν πρέπει να σπάει.

Η γραφειοκρατία λάμπει μετά τις τραγωδίες. Επιτροπές, υποεπιτροπές, προτάσεις, πορίσματα. Η ίδια τελετουργία της υπευθυνότητας που έρχεται πάντα αργά. Κανείς δεν ξέρει -ή δεν λέει- γιατί όλα λειτουργούν άψογα μέχρι τη στιγμή που σταματούν να λειτουργούν για πάντα.

Και κάπου εδώ, ο δημόσιος λόγος γίνεται κυνικός. Σύμφωνα με το Reuters, η Carris λέει πως όλα έγιναν σωστά. Στα Τέμπη, οι αρμόδιοι σε καταθέσεις έλεγαν, μεταξύ άλλων, ότι το σύστημα τηλεδιοίκησης θα είχε αποτρέψει τη σύγκρουση, αν δεν ήταν «προσωρινά εκτός λειτουργίας». Στην Ιταλία, μετά την κατάρρευση της γέφυρας Μοράντι το 2018, η εταιρεία διαχείρισης μιλούσε για «εξαιρετικά υψηλά στάνταρ ασφαλείας».

Οι κοινωνίες θρηνούσαν για χρόνια με τελετουργίες που κρατούσαν λίγες μέρες - Όχι πια

Οι κοινωνίες δεν μένουν πια σιωπηλές. Στα Τέμπη ο θρήνος δεν ήταν για λίγες ημέρες με ένα πανό, ήταν η κραυγή «Οι ζωές μας μετράνε». Στη Λισαβόνα τώρα, η σιωπή των πρώτων ωρών δεν θα πρέπει επίσης να είναι αποδοχή.

Αυτό που έρχεται μετά την τραγωδία, δεν πρέπει να είναι λήθη. Πρέπει να είναι μνήμη που πονάει, που ζητάει λογαριασμό, που δεν ησυχάζει μέχρι να ξηλωθεί η αλυσίδα της αδιαφορίας. Κάθε τραγωδία που θάβεται χωρίς ευθύνες είναι υπόσχεση για την επόμενη. Κι αν οι πολίτες θυμούνται, οι κυβερνήσεις δεν έχουν -πια- το άλλοθι να ξεχνούν.

Η φιλοσοφική διάσταση

Υπάρχει μια αλαζονεία στον τρόπο που οι κοινωνίες μας μιλούν για την τεχνολογία. Σαν να είναι όλα υπό έλεγχο, σαν να έχουμε τιθασεύσει την ύλη, την ταχύτητα, τον χρόνο. Κι ύστερα ένα καλώδιο σπάει και μας θυμίζει ότι η πρόοδος είναι τόσο ισχυρή όσο η πιο αδύναμη βίδα της.

Η ψευδαίσθηση ελέγχου είναι η μεγαλύτερη αυταπάτη του σύγχρονου ανθρώπου. Ζούμε σε κόσμους γεμάτους αισθητήρες, αλγόριθμους, πρωτόκολλα. Κι όμως, η ζωή μας εξαρτάται από έναν μηχανισμό που μπορεί να προδώσει σε ένα δευτερόλεπτο. Κι εκεί, στον θόρυβο της σύγκρουσης, ακούγεται ξανά η φράση που επαναλαμβάνεται αιώνες τώρα: τίποτα δεν είναι δεδομένο.

Η πολιτική ευθύνη χωρίς όνομα

Δεν είναι θέμα κομματικής αντιπαράθεσης. Είναι κάτι βαθύτερο. Η ικανότητα μιας πολιτείας να προστατεύει τις ζωές των πολιτών της. Η ασφάλεια δεν είναι πολυτέλεια. Είναι το θεμέλιο της εμπιστοσύνης. Όταν οι άνθρωποι φοβούνται να μπουν σε τρένα, σε τελεφερίκ, σε γέφυρες, κάτι έχει σπάσει πολύ πιο επικίνδυνα από τα φρένα: έχει σπάσει η σχέση του πολίτη με το κράτος του.

Κι αν η Ευρώπη θέλει να λέγεται πολιτισμένη, πρέπει να καταλάβει ότι ο πολιτισμός δεν είναι τα μουσεία της ούτε οι σύνοδοι κορυφής της. Είναι οι ζωές που δεν χάθηκαν επειδή κάποιος έκανε σωστά τη δουλειά του πριν να είναι αργά.

Χωρίς επιστροφή μόνο εθνικό πένθος

Στη Λισαβόνα, οι άνθρωποι αφήνουν λουλούδια δίπλα στις ράγες του τελεφερίκ Γκλόρια. Στα Τέμπη, ο σταθμός έγινε μνημείο με φωτογραφίες νέων ανθρώπων που δεν γύρισαν ποτέ στα σπίτια τους. Σε λίγες μέρες, οι σημαίες θα ανέβουν ξανά κανονικά στους ιστούς, οι γραμμές θα ξανανοίξουν, τα βαγόνια θα ξαναγεμίσουν.

Και κάπου, κάποιος θα πει πως όλα έγιναν σωστά, πως τηρήθηκαν τα πρωτόκολλα, πως η ζωή συνεχίζεται.

Αλλά αν πρέπει να χαθούν άνθρωποι για να κινούνται οι ράγες και τα φρένα της Ευρώπης, τότε δεν είναι η πρόοδος που εκτροχιάστηκε. Είναι η ίδια η λογική μας.