Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να κάνει τους έξυπνους ανθρώπους λιγότερο έξυπνους;

Το άρθρο που ακολουθεί βασίζεται σε κείμενο που διαβάσαμε στο Psychology Today και θέτει ένα ερώτημα που δύσκολα αγνοείται: μήπως η ευκολία της τεχνητής νοημοσύνης μάς κοστίζει κάτι πολύ πιο βαθύ από χρόνο και κόπο;

Μια μαθηματικός ανοίγει το ChatGPT για να ελέγξει έναν υπολογισμό που θα μπορούσε άνετα να λύσει στο μυαλό της. Ένα στέλεχος ζητά από την ΑΙ να γράψει ένα email που έχει συντάξει δεκάδες φορές στο παρελθόν. Μια πανεπιστημιακή καθηγήτρια ζητά από ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης να συνοψίσει μια εργασία φοιτητή, παρότι έχει την εμπειρία να τη διαβάσει μόνη της.

Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να θυμάσαι κάτι και στο να θυμάσαι πού θα το βρεις; Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να ξέρεις πώς λύνεται ένα πρόβλημα και στο να ξέρεις πώς να στο λύσει κάποιος άλλος;

Η παγίδα της γνωστικής εκφόρτωσης

Η έννοια της «γνωστικής εκφόρτωσης» περιγράφει την ανάθεση νοητικής εργασίας σε εξωτερικά εργαλεία. Η πρακτική αυτή δεν είναι καινούργια. Σημειωματάρια, ημερολόγια, μηχανές αναζήτησης υπήρχαν πάντα. Όμως η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζει την κλίμακα.

Όταν έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα στο να σκεφτούμε και στο να ρωτήσουμε την ΑΙ, τείνουμε να επιλέγουμε το δεύτερο. Ακόμα κι όταν είμαστε απολύτως ικανοί να τα καταφέρουμε μόνοι μας.

Έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι συχνά υποτιμούν τις γνωστικές τους ικανότητες. Νομίζουν ότι θα ξεχάσουν, άρα βάζουν υπενθύμιση. Νομίζουν ότι δεν μπορούν να λύσουν ένα πρόβλημα, άρα ρωτούν την ΑΙ. Με τον καιρό, αυτή η επιλογή γίνεται συνήθεια. Και η συνήθεια γίνεται ταυτότητα.

Το πρόβλημα είναι απλό και αμείλικτο: δεν μπορείς να αναπτύξεις μια δεξιότητα που δεν εξασκείς.

Ο εγκέφαλος στην τσέπη

Αν το ζήτημα αφορούσε μόνο τη μνήμη, ίσως να μην είχε τόσο βάρος. Τι πειράζει να βάζεις υπενθύμιση στο κινητό σου; Όμως η έρευνα δείχνει ότι το κόστος ξεπερνά κατά πολύ τη λήθη.

Άτομα που βασίζονται περισσότερο στο κινητό ή στην ΑΙ για την ανάκτηση πληροφοριών εμφανίζουν χαμηλότερες επιδόσεις στην αναλυτική σκέψη. Όχι επειδή είναι λιγότερο έξυπνα, αλλά επειδή μαθαίνουν να επιλέγουν πάντα τον πιο σύντομο δρόμο.

Η ΑΙ δεν δημιούργησε αυτή την ανθρώπινη τάση. Την απογείωσε. Αφαίρεσε σχεδόν κάθε τριβή. Δεν χρειάζεται να ψάξεις, να συνδυάσεις, να αμφιβάλλεις. Ρωτάς και η απάντηση εμφανίζεται έτοιμη, δομημένη, καθησυχαστική.

Το τίμημα όμως είναι αόρατο: λιγότερη άσκηση της σκέψης, λιγότερη αντοχή στη δυσκολία, λιγότερη εσωτερική επεξεργασία.

Τι απομένει από τη γνώση χωρίς μνήμη

Για χρόνια επαναλαμβάνουμε το ίδιο επιχείρημα: γιατί να θυμάσαι κάτι αφού μπορείς να το βρεις αμέσως; Κράτα τον εγκέφαλό σου για τα «σημαντικά».

Όμως η γνώση δεν είναι ξεχωριστή από τη σκέψη. Είναι η πρώτη ύλη της. Η εξειδίκευση δεν βασίζεται στο να ξέρεις πού βρίσκεται μια πληροφορία, αλλά στο να τη διαθέτεις άμεσα στο μυαλό σου.

Ένας γιατρός, ένας δικηγόρος, ένας δάσκαλος δεν σκέφτονται ψάχνοντας. Σκέφτονται επειδή έχουν ήδη μέσα τους το υλικό.

Όταν θυμάσαι μόνο πού να κοιτάξεις, αποκτάς την ψευδαίσθηση γνώσης χωρίς το βάθος της. Και η ΑΙ, ακριβώς επειδή λειτουργεί τόσο καλά, κινδυνεύει να ενισχύσει αυτή την ψευδαίσθηση.

Το δίλημμα του έξυπνου ανθρώπου

Εδώ βρίσκεται το παράδοξο. Οι έξυπνοι άνθρωποι είναι αυτοί που καταλαβαίνουν πιο γρήγορα τη δύναμη της τεχνητής νοημοσύνης. Και ταυτόχρονα είναι εκείνοι που κινδυνεύουν περισσότερο να παραδώσουν σε αυτήν τη σκέψη που τους έκανε ξεχωριστούς.

Η ΑΙ δεν τους κάνει λιγότερο ικανούς άμεσα. Τους εμποδίζει όμως να χτίσουν δεξιότητες που αλλιώς θα ανέπτυσσαν.

Το αποτέλεσμα φαίνεται ίδιο. Το κείμενο είναι καλό, ο κώδικας λειτουργεί, η δουλειά παραδίδεται. Αυτό που δεν φαίνεται είναι η γνωστική διαδρομή που δεν έγινε ποτέ.

Το ερώτημα που αποφεύγουμε

Το πιο δύσκολο με όλη αυτή τη συζήτηση είναι ότι η έρευνα έρχεται αργά. Οι συνήθειες έχουν ήδη δημιουργηθεί. Και δεν γνωρίζουμε ακόμη ποιο είναι το όριο ανάμεσα στη βοήθεια και στην υποκατάσταση.

Ξέρουμε όμως κάτι βασικό: η γνωστική εκφόρτωση είναι εθιστική. Και όταν εκχωρούμε συστηματικά τη σκέψη που μας έκανε έξυπνους, δεν γινόμαστε λιγότερο ικανοί με θόρυβο. Γινόμαστε πιο ρηχοί με ησυχία.

Η απώλεια δεν ανακοινώνεται. Είναι απλώς η απόσταση ανάμεσα σε αυτό που θα μπορούσαμε να γίνουμε και σε αυτό που τελικά γίναμε. Μια απόσταση που δεν θα μπορέσουμε ποτέ να μετρήσουμε, γιατί η άλλη εκδοχή μας δεν έζησε ποτέ.