Φοίβη Κουντούρη: «Οι γυναίκες ερευνήτριες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν διακρίσεις»

Η Φοίβη Κουντούρη είναι Καθηγήτρια Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και Πολυτεχνείου της Δανίας, Πρόεδρος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ενώσεων Οικονομολόγων Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, Πρόεδρος του Παγκόσμιου Κόμβου Κλίματος του Δικτύου Λύσεων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, Διευθύντρια Μονάδας Αειφόρου Ανάπτυξης στο Ε.Κ Αθηνά και Διευθύντρια του δικτυου AE4RIA. Έχει μια λαμπρή καριέρα και έχει διαπρέψει πολλές φορές στον επιστημονικό χώρο, περισσότερο απ' όσο μπορεί να γραφτεί σ' ένα μόνο άρθρο.

Η ίδια μίλησε στο Queen.gr, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη, για το πώς είναι να είσαι γυναίκα σε αυτόν τον χώρο και τονίζει:

Τι ρόλο έχουν οι γυναίκες στην επιστήμη σήμερα, σύμφωνα με την Φοίβη Κουντούρη;

Ομολογουμένως, έχετε μια λαμπρή και ευρέως αναγνωρισμένη καριέρα, με σπουδές και ακαδημαϊκές θέσεις σε κορυφαία πανεπιστήμια του κόσμου. Έχετε συναντήσει μέχρι τώρα κάποιο εμπόδιο λόγω του φύλου σας; Ποια στιγμή θα ξεχωρίζατε στην έως τώρα καριέρα σας;

Η πορεία μου στον ακαδημαϊκό χώρο διαμορφώθηκε από τέσσερεις παράγοντες, που δεν καθορίζονται από το φύλο μου. Πρώτον την προσήλωση μου στο καινοτόμο όραμα της ανάπτυξης αειφόρων συστημάτων αλληλεπίδρασης μεταξύ της φύσης, της κοινωνίας και της οικονομίας. Δεύτερον την πίστη μου στη δύναμη της επιστήμης και το πάθος μου για καινοτόμο έρευνα που μπορεί να υποστηρίξει την πρόοδο και την ευημερία της ανθρωπότητας. Τρίτον στους δύο καταπληκτικούς γονείς μου, τον Χρήστο και τη Χρυσή Κουντούρη, που με έμαθαν να πιστεύω στη δύναμη του μυαλού και της δουλειάς μου, έναν άντρα στήριγμα και έμπνευση, τον Καθηγητή Πανεπιστημίου Δρ. Νικήτα Πιττή, και τρία υπέροχα παιδιά, τη Χρυσήλια, τη Μπίλλη και την Αθηνά, που συνεχώς μου θέτουν νέες προκλήσεις. Τέταρτον στη σκληρή δουλειά.

Σήμερα ανήκω στο 2% των κορυφαίων επιστημόνων παγκοσμίως, όπως μετριέται από το Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, με 20 δημοσιευμένα επιστημονικά βιβλία, 650 δημοσιευμένες επιστημονικές εργασίες σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά, και περισσότερα από 100 ερευνητικά έργα σε περισσότερες από 120 χώρες. Είμαι εκλεγμένο μέλος διακεκριμένων επιστημονικών ακαδημιών, γεγονός που μου επιτρέπει να συνεργάζομαι με τα κορυφαία μυαλά από όλους τους επιστημονικούς κλάδους σε παγκόσμια κλίμακα. Συγκεκριμένα, είμαι μέλος της Academia Europaea, της πιο διακεκριμένης επιστημονικής ακαδημίας στην Ευρώπη, της World Academy of Art and Science η οποία ιδρύθηκε από τον Albert Einstein, της European Academy of Sciences and Arts, της Academy of Engineering and Technology of the Developing World, της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών του Ποντίφικα στην Ρώμη, και του Inter-Academy Partnership (IAP) η οποία αποτελείται από 120 επιστημονικές ακαδημίες ανά τον κόσμο. Επιπλέον, είμαι επίτιμο μέλος της European Association of Environmental and Resource Economists και του European Forest Institute.

Ιδιαίτερα ξεχωριστή θέση στην καρδιά μου κατέχει η απονομή του Βραβείου Ακαδημαϊκής Αριστείας της Ακαδημία Αθηνών, 2023. Το βραβείο δίνεται κάθε τέσσερα χρόνια στον επιστήμονα με το πιο σημαντικό έργο. Επίσης σημαντική επιστημονική καταξίωση η εξασφάλιση από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) της ερευνητικής επιχορήγησης με το μεγαλύτερο επιστημονικό κύρος παγκοσμίως, ύψους 10 εκατομμυρίων ευρώ, για την έρευνά μου σε αειφόρα, έξυπνα και βασισμένα σε τεχνητή νοημοσύνη, συστήματα νερού (2022). Το αποκορύφωμα της επιστημονικής μου αναγνώρισης είναι βέβαια η συμμετοχή μου στην Επιτροπή Υποψηφιότητων για το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών, μια θέση εξαιρετικής τιμής και ευθύνης, που αντικατοπτρίζει τη συμβολή μου στην επιστημονική έρευνα και την ακαδημαϊκή κοινότητα.

Παρά την εξέλιξη του ακαδημαϊκού χώρου, οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις όσον αφορά την ισότιμη εκπροσώπησή τους σε ηγετικές ερευνητικές θέσεις. Σύμφωνα με πολυάριθμες μελέτες, το φαινόμενο "leaky pipeline" υφίσταται και αποτυπώνει μικρότερη γυναικεία εκπροσώπηση σε ανώτερες ακαδημαϊκές θέσεις σε σύγκριση με τους άνδρες. Αυτό παρατηρείται σε πολλές χώρες παγκοσμίως, ωστόσο διαφέρει ανάλογα με το εκπαιδευτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Παρά τις σημαντικές προόδους σε ορισμένες χώρες, οι γυναίκες ερευνήτριες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν διακρίσεις στις διαδικασίες προσλήψεων, περιορισμένη πρόσβαση σε χρηματοδότηση και χαμηλότερα ποσοστά προαγωγών σε σχέση με τους άνδρες συναδέλφους τους. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες βελτίωσης, όπως η εφαρμογή πολιτικών ισότητας των φύλων και η αύξηση της διαφάνειας στις διαδικασίες αξιολόγησης και επιλογής ηγετικών θέσεων.

Είναι μέχρι και σήμερα ο επιστημονικός κλάδος από τους πιο ανδροκρατούμενους χώρους τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως; Πόσο μπροστά είναι η Ελλάδα όσον αφορά στην ένταξη και την αποδοχή των γυναικών στον επιστημονικό κλάδο σε σχέση με ό,τι συμβαίνει στις χώρες του εξωτερικού;

Ενώ παρατηρείται αυξημένη συμμετοχή των γυναικών στους τομείς STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics), η ισορροπία δεν έχει ακόμα επιτευχθεί, ιδίως σε θέσεις υψηλής ευθύνης και ηγεσίας. Παρόμοιες ανισότητες εμφανίζονται και σε άλλους επιστημονικούς κλάδους, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπιστικών επιστημών και της κοινωνιολογίας, όπου οι γυναίκες αποτελούν σημαντικό ποσοστό των ερευνητών. Εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις στην επαγγελματική ανέλιξη, καθώς οι γυναίκες σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο ακόμα αντιμετωπίζουν περιορισμούς στην πρόσβαση στην παιδεία, στην ερευνητική χρηματοδότηση και ευκαιρίες ακαδημαϊκής εξέλιξης, γεγονός που επηρεάζει τη μακροπρόθεσμη επαγγελματική τους ανάπτυξη.

Σύμφωνα με την Έκθεση Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ευρώπης 2025, στην οποία είχα την τιμή να συνεισφέρω ως μία εκ των συγγραφέων, η Ελλάδα κατατάσσεται 28η μεταξύ 34 ευρωπαϊκών χωρών στον Δείκτη SDG (Sustainable Development Goals Index), όπου καταγράφεται η πρόοδος της χώρας ως προς τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης, με σκορ 66,5%. Στον Στόχο 5 για την Ισότητα των Φύλων, η χώρα αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις, όπως το χάσμα στην απασχόληση μεταξύ των φύλων, το οποίο ανέρχεται σε 19,8 ποσοστιαίες μονάδες (2023), τις διαφορές στις αμοιβές, την ανισότητα στην κατανομή των οικογενειακών ευθυνών και τη χαμηλή εκπροσώπηση των γυναικών σε ηγετικές θέσεις. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, το ποσοστό των γυναικών που κατέχουν ανώτερες διοικητικές θέσεις ανέρχεται στο 26,3% (2023), γεγονός που καταδεικνύει ότι παραμένουν σημαντικές προκλήσεις. Επιπλέον, το ποσοστό των γυναικών ειδικών στις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών παραμένει ιδιαίτερα χαμηλό.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, βλέποντας τα στοιχεία που αποτυπώνονται στον επόμενο χάρτη, οι χώρες της Σκανδιναβίας (Σουηδία, Νορβηγία, Φινλανδία) έχουν την καλύτερη επίδοση (κίτρινο), γεγονός που αποδεικνύει τις προηγμένες πολιτικές ισότητας που εφαρμόζουν. Αντίθετα, η Ελλάδα, μαζί με άλλες χώρες της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης, βρίσκεται σε πορτοκαλί και κόκκινες αποχρώσεις, γεγονός που δείχνει ότι εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις στη μείωση του χάσματος των φύλων, ιδιαίτερα σε τομείς όπως η απασχόληση, οι μισθολογικές διαφορές και η γυναικεία εκπροσώπηση σε ηγετικές θέσεις.

Σε παγκόσμιο επίπεδο οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης και ορισμένες περιοχές της Αμερικής έχουν σημειώσει σημαντική πρόοδο (πράσινο χρώμα), ενώ αντίθετα, πολλές χώρες στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ασία κατατάσσονται στις χαμηλότερες θέσεις (κόκκινο), υποδεικνύοντας σοβαρές ανισότητες μεταξύ των φύλων.

Τι χαρακτηριστικά θεωρείτε ότι θα έπρεπε να έχει μία γυναίκα - αλλά και ένας άνθρωπος εν γένει - για να καταφέρει να ανταπεξέλθει στον επιστημονικό χώρο;

Η επιτυχία στον επιστημονικό χώρο πηγάζει από το πάθος για την κατανόηση των θεμελιωδών νόμων που διέπουν τα υποκείμενα συστήματα: είτε είναι φυσικά, ανθρώπινα, ή τεχνολογικά. Το πάθος είναι αυτό που επιτρέπει σε μια ερευνήτρια να αφιερώσει τις ατελείωτες ώρες εργασίας που απαιτούνται για να φτάσει στην αιχμή της επιστημονικής έρευνας. Από εκεί και πέρα, η «ερευνητική φαντασία και το ταλέντο», σε συνδυασμό με την τεχνική-μαθηματική ευχέρεια, της επιτρέπει να υπερβεί τα σύνορα της επιστήμης και να παράγει καινοτομία που να μπορεί να υποστηρίξει την ευημερία της ανθρωπότητας. Είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί ότι τα πιο επίκαιρα και ουσιαστικά επιστημονικά ερωτήματα είναι διεπιστημονικά. Για να απαντηθούν, χρειάζεται η δημιουργία ομάδων με ερευνητές από διαφορετικά επιστημονικά πεδία, οι οποίοι να έχουν τη δυνατότητα να αναλύσουν τέτοιου είδους πολύπλοκα προβλήματα. Κανένας επιστήμονας δεν μπορεί να φτάσει μόνος του στην κορυφή της έρευνας· χρειάζεται μια ομάδα από ταλαντούχους ερευνητές.

Ωστόσο, η επιστημονική έρευνα απαιτεί σημαντικούς οικονομικούς πόρους. Οι επιστημονικές ομάδες είναι δαπανηρές, και για να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητά τους, μια επιστήμονας ηγέτης πρέπει να διακριθεί σε εξαιρετικά ανταγωνιστικούς διεθνείς επιστημονικούς διαγωνισμούς χρηματοδότησης. Επίσης, όταν η έρευνα παραχθεί, πρέπει να μετατραπεί σε καινοτομία: τεχνολογική, πολιτική, χρηματοοικονομική. Για να επιτευχθεί αυτή η μετάβαση, η επιστήμονας πρέπει να συνομιλήσει με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς: πολιτικούς, υπευθύνους χάραξης πολιτικής, επιχειρηματίες, επενδυτές, την κοινωνία. Για να πραγματοποιηθεί αυτό απαιτείται η μετάφραση σύνθετων εννοιών σε έναν λόγο που να εμπνέει και να κινητοποιεί όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, ώστε η καινοτομία να υιοθετηθεί υποστηρίζοντας έτσι την κοινωνική ευημερία. Ωστόσο, αυτά τα χαρακτηριστικά δεν είναι αποκλειστικά γυναικεία. Ανήκουν σε όλους όσοι έχουν πάθος για την επιστημονική έρευνα και την καινοτομία.

Με την εμπειρία που έχετε, τι είναι αυτό που θα λέγατε σε ένα νέο κορίτσι που θέλει να ασχοληθεί με την επιστήμη και να ξεχωρίσει σε αυτόν τον χώρο; Οι νέες γυναίκες βρίσκουν γοητευτική την επιστήμη της οικονομίας; Δείχνουν κλίση ως προς αυτήν;

Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται αύξηση του αριθμού των γυναικών που εισέρχονται στην οικονομική επιστήμη, γεγονός που οφείλεται τόσο στις ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές όσο και στη συνειδητοποίηση της σημασίας της έμφυλης ισότητας σε όλα τα επίπεδα. Μελέτες δείχνουν πως η ύπαρξη γυναικείων προτύπων στην ακαδημαϊκή κοινότητα και στις θέσεις λήψης αποφάσεων έχει σημαντική θετική επίδραση στην προσέλκυση περισσότερων γυναικών στον κλάδο. Παράλληλα, συμβάλλει στη διατήρησή τους, ενισχύοντας τη συνολική συμμετοχή τους στην οικονομική επιστήμη και δημιουργώντας ένα πιο ισότιμο ακαδημαϊκό και επαγγελματικό περιβάλλον. Ειδικότερα, στον τομέα της βιώσιμης ανάπτυξης και της περιβαλλοντικής οικονομίας, όπου επικεντρώνονται οι ερευνητικές μου δραστηριότητες, οι γυναίκες επιδεικνύουν ιδιαίτερη ευαισθησία και κλίση. Τα οικονομικά του περιβάλλοντος και η διεπιστημονική έρευνα στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής απαιτεί ολιστική προσέγγιση και συνδυασμό επιστημονικών πεδίων, γεγονός που καθιστά απαραίτητη τη συμμετοχή των γυναικών.

Προκειμένου να ενισχυθεί η γυναικεία παρουσία στον χώρο της οικονομικής επιστήμης, απαιτούνται στοχευμένες πολιτικές που προάγουν τον οικονομικό αλφαβητισμό από νεαρή ηλικία, δημιουργούν υποστηρικτικά δίκτυα και διασφαλίζουν την ισότιμη πρόσβαση σε χρηματοδοτικά και ερευνητικά προγράμματα. Η βάση για όλα αυτά είναι η ποιοτική εκπαίδευση και η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτήν. Βλέποντας ειδικότερα το αντίστοιχο σκορ της Ευρώπης στον δείκτη SDG 4 στον επόμενο χάρτη, πολλές χώρες της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης βρίσκονται σε κίτρινες και ανοιχτό πορτοκαλί αποχρώσεις, δείχνοντας ότι σημειώνουν πρόοδο, ενώ αντίθετα, χώρες της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, εμφανίζονται σε κόκκινο και σκούρο πορτοκαλί, γεγονός που υποδηλώνει ότι η εκπαιδευτική πρόοδος είναι στάσιμη ή αυξάνεται με ρυθμό μικρότερο από το 50% του απαιτούμενου.

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει προκλήσεις σε βασικούς δείκτες, όπως η συμμετοχή στην πρώιμη εκπαίδευση, τα αποτελέσματα του PISA, το ποσοστό των ατόμων με ανώτατη εκπαίδευση, οι ελλείψεις στα μαθηματικά, η συμμετοχή στη διά βίου μάθηση και οι εκπαιδευτικές ανισότητες που συνδέονται με το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο των μαθητών. Αυτοί οι δείκτες δείχνουν ότι, παρά την καθολική πρόσβαση στην εκπαίδευση, εξακολουθούν να υπάρχουν σοβαρές ανισότητες και ζητήματα ποιότητας, που εμποδίζουν τη χώρα να προσεγγίσει τις πιο προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες στον τομέα της εκπαίδευσης.

Eίστε μέλος της Επιτροπής Υποψηφιοτήτων για το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών. Πείτε μας υποψηφιότητες γυναικών που ξεχωρίσατε και γιατί.

Η επιλογή των μελών της επιτροπής Υποψηφιοτήτων για το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών, καθώς και των υποψηφιοτήτων, βασίζεται αποκλειστικά στη σημασία του ερευνητικού έργου και τον αντίκτυπό του στην οικονομική επιστήμη και την κοινωνία. Ως μέλος της Επιτροπής, μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι παρά τις ιστορικές ανισότητες, οι τελευταίες δεκαετίες έχουν φέρει στο προσκήνιο εξέχουσες γυναίκες οικονομολόγους με καθοριστική επιρροή.

Μία από αυτές είναι η Claudia Goldin, βραβευθείσα με το Νόμπελ Οικονομικών το 2023, για την πρωτοποριακή της έρευνα σχετικά με τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας και το μισθολογικό χάσμα. Η μελέτη της παρέχει κρίσιμα ιστορικά και οικονομικά δεδομένα που διαμορφώνουν τις πολιτικές για την ισότητα των φύλων. Μια ακόμα γυναικεία προσωπικότητα που αναδείχθηκε είναι η Esther Duflo, η οποία τιμήθηκε το 2019 μαζί με τους Abhijit Banerjee και Michael Kremer. Το επιστημονικό τους έργο συνέβαλε καθοριστικά στην καταπολέμηση της παγκόσμιας φτώχειας, εισάγοντας καινοτόμες πειραματικές προσεγγίσεις στη μελέτη των οικονομικών συνθηκών των φτωχότερων πληθυσμών.

Πού βρισκόμαστε στην Ελλάδα σε σχέση με την ανάπτυξη της βιώσιμης οικονομίας;

Στο πλαίσιο της παγκόσμιας αξιολόγησης από το Global Sustainable Development Report (Global SDR) στο οποίο έχω συνεισφέρει, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 29η θέση μεταξύ των 166 χωρών, γεγονός που αντικατοπτρίζει μια μέτρια συνολική απόδοση. Επίσης, τα στοιχεία υποδεικνύουν ότι η Ελλάδα χρειάζεται περαιτέρω στοχευμένες πολιτικές για να επιταχύνει τη βιώσιμη ανάπτυξή της και να επιλύσει τις βασικές προκλήσεις της.

Η Ελλάδα ως κράτος μέλος της ΕΕ έχει δεσμευτεί στην εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, επιδιώκοντας την κλιματική ουδετερότητα έως το 2050. Αυτό περιλαμβάνει την ενσωμάτωση βιώσιμων πρακτικών σε τομείς όπως η ενέργεια, οι μεταφορές, η γεωργία, με στόχο τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την προώθηση της πράσινης και ψηφιακής καινοτομίας για την υποστήριξη της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας των πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό έχουν προωθηθεί και εφαρμοστεί μια σειρά από οδηγίες και μεταρρυθμίσεις που συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση.

Παρ' όλα αυτά, η χώρα αντιμετωπίζει προκλήσεις, όπως η ανάγκη για περαιτέρω μείωση των ανισοτήτων, η βελτίωση της ποιότητας της υγείας και της εκπαίδευσης, καθώς και η ενίσχυση της υπεύθυνης κατανάλωσης και παραγωγής.

Oι γυναίκες αποτελούν το 51% του παγκόσμιου πληθυσμού με τεράστιες, ακόμα αναξιοποίητες, προοπτικές. H αυξημένη συμμετοχή των γυναικών στην επιστήμη και την έρευνα είναι μείζονος σημασίας για την προαγωγή της γνώσης και της καινοτομίας που θα συμβάλλει στην παραγωγή των διεπιστημονικών και ολιστικών λύσεων που θα υποστηρίξουν για την ευημερία των λαών. Οι κρίσεις, κλιματική, βιοποικιλότητας, οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας καλπάζουν, τα περιθώρια για την αντιμετώπισή τους στενεύουν, η επιστήμη, η καινοτομία και η εφαρμογή των λύσεων που παράγουν είναι η ελπίδα!