Τέχνη απέναντι στην κατάρρευση και γιατί ο László Krasznahorkai άξιζε το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2025

Σήμερα, Πέμπτη 9 Οκτωβρίου 2025, η Σουηδική Ακαδημία τίμησε το σκοτάδι και τη δύναμη της πρότασης που αντιστέκεται. Το Νόμπελ Λογοτεχνίας απονεμήθηκε στον László Krasznahorkai, τον Ούγγρο συγγραφέα που γράφει σαν να διασχίζει την Αποκάλυψη κρατώντας πυξίδα την τέχνη.

Η αιτιολογία της επιτροπής «για το επιβλητικό και οραματικό έργο του που, μέσα στον αποκαλυπτικό τρόμο, επαναβεβαιώνει τη δύναμη της τέχνης» ακούστηκε σαν υπόσχεση σε έναν κόσμο που διψά για νόημα. Ο Krasznahorkai εκπροσωπεί τη λογοτεχνία που επιμένει να ψάχνει την αλήθεια μέσα στο χάος και τη μετατρέπει σε ποίηση αντοχής.

Ο Krasznahorkai δεν περιγράφει απλώς την αποσύνθεση αλλά σαφέστατα τη σκηνοθετεί

Το σύμπαν του είναι χωρικά μικρό και υπαρξιακά αχανές. Χωριά στο χείλος της ερημιάς, πόλεις σε κατάσταση προαισθήματος, άνθρωποι που περιμένουν σωτηρία και βρίσκουν μπροστά τους την αυταπάτη.

Το Sátántangó (1985) έκανε έκρηξη στην Ουγγαρία πριν ακόμη την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η άφιξη των «μεσσιών» Ιριμιάς και Πετρίνα δεν φέρνει λύτρωση, αλλά μια υποβολιμαία, σχεδόν τελετουργική κυριαρχία του ψεύδους. Η φράση του Κάφκα που προτάσσει στο βιβλίο -«Θα το χάσω περιμένοντάς το»- είναι η πιο λιτή διατύπωση μιας ολόκληρης κοσμοθεωρία ότι η αναμονή μπορεί να γίνει ο πιο κομψός τρόπος ήττας.

Από τη μελαγχολία της αντίστασης στο κωμικοτραγικό του γυρισμού

Η Susan Sontag τον βάφτισε master of the apocalypse μετά τη Μελαγχολία της Αντίστασης (1989), όπου ένα κινούμενο «μουσείο τρόμου» -μια γιγάντια φάλαινα- παραλύει μια ουγγρική πόλη. Η βία και η πίστη συγκρούονται μέχρι να μείνουν μόνο τα ερείπια.

Στο War & War (1999) ο αρχειοφύλακας Korin φεύγει για Νέα Υόρκη «να σταθεί για λίγο στο κέντρο του κόσμου». Η πρόζα πλέον έχει υπογράψει συμβόλαιο με τη ροή: μακριές, περιελικτικές περίοδοι, ελάχιστες τελείες, μια αναπνοή που γίνεται αφήγηση.

Το Baron Wenckheim’s Homecoming (2016) είναι η κωμωδία της αποτυχίας και η τραγωδία της επιστροφής. Ο βαρόνος, ρομαντικός χαμένος με χρέη και ενοχές, γυρίζει στην πατρίδα για έναν έρωτα που υπάρχει μόνο στο μυαλό του. Η υποδοχή του είναι πανηγυρική –και ο ίδιος θα έδινε τα πάντα για να την αποφύγει.

Η συμμαχία με τον κινηματογράφο

Χωρίς τον Béla Tarr δεν θα βλέπαμε τόσο καθαρά τι κάνει η πρόζα του στο χρόνο. Το Sátántangó μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο (1994) ως επτάωρη μυσταγωγία· οι Werckmeister Harmonies (2000) μετέτρεψαν τη Μελαγχολία της Αντίστασης σε οπτική προσευχή. Η βραδύτητα στο σινεμά του Tarr είναι πολιτική πράξη, όπως και στη γραφή του Krasznahorkai.

Το ανατολικό βλέμμα

Από ένα σημείο και μετά, ο Krasznahorkai στρέφεται προς Ανατολάς. Το A Mountain to the North, a Lake to the South, Paths to the West, a River to the East (2003) είναι μια μυστηριώδης προσευχή για την αναζήτηση του μυστικού κήπου. Και το Seiobo There Below (2008) – δεκαεπτά ιστορίες σε ακολουθία Φιμπονάτσι – είναι μια φιλοσοφική εξομολόγηση για την τελετουργία της δημιουργίας. Η λευκή ερωδιός που μένει ακίνητη στον ποταμό Κάμο είναι ο ίδιος ο καλλιτέχνης: αόρατος στο πλήθος, ακριβής μπροστά στο χάος.

Σύγχρονη Ευρώπη, πραγματικός τρόμος

Στο Herscht 07769 (2021) το σκηνικό είναι μια σύγχρονη γερμανική πόλη που φλέγεται από κοινωνική ανησυχία, εγκλήματα και εμπρησμούς. Στο βάθος, η μουσική του Bach ως ηχώ ενός κόσμου που χάνει τον ρυθμό του. Ο ήρωας είναι ο «άγιος μωρός» της νέας Ευρώπης: ο άνθρωπος που πιστεύει στους λάθος θεούς και παρ’ όλα αυτά παραμένει αγνός.

Γιατί αυτό το Νόμπελ μετράει

Διότι σε μια εποχή όπου όλα πρέπει να λέγονται γρήγορα και ρηχά, ο Krasznahorkai επιμένει στην υπομονή της πρότασης. Έτσι, η Σουηδική Ακαδημία δεν τίμησε μόνο ένα έργο αλλά μια ηθική της ανάγνωσης. Ότι δηλαδή η τέχνη δεν είναι παρηγοριά αλλά αντίσταση. Και όταν ο κόσμος κλυδωνίζεται, η αντίσταση είναι πολιτική.

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο László Krasznahorkai, γεννημένος το 1954 στη Γκιούλα της νοτιοανατολικής Ουγγαρίας, κοντά στα ρουμανικά σύνορα, θεωρείται από τους σημαντικότερους ευρωπαίους συγγραφείς της εποχής μας. Έγινε γνωστός με το πρώτο του μυθιστόρημα Sátántangó (1985), μια σκοτεινή τοιχογραφία κατοίκων εγκαταλελειμμένου κολχόζ στην ύστερη κομμουνιστική ύπαιθρο, που καθιέρωσε το αποκαλυπτικό του βλέμμα και τον τρόπο του να μετατρέπει την παρακμή σε μεταφυσική εμπειρία.

Η Susan Sontag τον αποκάλεσε «κυρίαρχο της Αποκάλυψης» μετά τη Μελαγχολία της Αντίστασης (1989), ενώ με τα War & War (1999) και Baron Wenckheim’s Homecoming (2016) εδραίωσε το ιδιότυπο ύφος του: μακρές, υπνωτιστικές περίοδοι, φιλοσοφικό υπόστρωμα και κωμικοτραγική ειρωνεία. Στα έργα του με «ανατολικό βλέμμα» – A Mountain to the North, a Lake to the South (2003) και Seiobo There Below (2008) – εξερευνά την πειθαρχία της ομορφιάς και την τελετουργία της δημιουργίας, ενώ με το Herscht 07769 (2021) συνομιλεί με τη σύγχρονη Ευρώπη και την κοινωνική της αναταραχή.

Στενός συνεργάτης του σκηνοθέτη Béla Tarr, είδε πολλά έργα του να μεταφέρονται στον κινηματογράφο, ανάμεσά τους τα Damnation (1988), Satantango (1994), Werckmeister Harmonies (2000), The Man from London (2007) και The Turin Horse (2011), που αποτέλεσαν σταθμούς του ευρωπαϊκού κινηματογράφου. Ανάμεσα στα κορυφαία βιβλία του συγκαταλέγονται τα Az ellenállás melankóliája (1989, μτφρ. The Melancholy of Resistance 1998), Háború és háború (1999, μτφρ. War & War 2006), Északról hegy, Délről tó, Nyugatról utak, Keletről folyó (2003, μτφρ. A Mountain to the North 2022), Seiobo járt odalent (2008, μτφρ. Seiobo There Below 2013), Báró Wenckheim hazatér (2016, μτφρ. Baron Wenckheim’s Homecoming 2019), Aprómunka egy palotáért (2018, μτφρ. Spadework for a Palace 2020), Mindig Homérosznak (2019, μτφρ. Chasing Homer 2021) και Herscht 07769 (2021, μτφρ. Herscht 07769: A Novel 2024).

Το έργο του έχει μεταφραστεί σε πλήθος γλωσσών, ανάμεσά τους στα γαλλικά (La mélancolie de la résistance, Seiobo est descendue sur terre, Le baron Wenckheim est de retour), στα γερμανικά (Satanstango, Melancholie des Widerstands, Krieg und Krieg, Baron Wenckheims Rückkehr, Herscht 07769) και στα σουηδικά (Motståndets melankoli, Satantango, Seiobo där nere, Herscht 07769). Με τη λογοτεχνία του, ο Krasznahorkai ανασυνθέτει τον κόσμο από τα θραύσματά του, μετατρέποντας την απελπισία σε αισθητική πίστη και την αργή πρόταση σε μορφή ελευθερίας.