Ειρήνη Φαναριώτη: «Υπάρχει ακόμα η προκατάληψη πως οι γυναίκες δημιουργοί δεν είναι τόσο ικανές»

Υπάρχουν έργα τα οποία – πριν ακόμη ανοίξει η αυλαία – σε καλούν να συμπορευτείς μαζί τους. Η Ειρήνη Φαναριώτη, ηθοποιός, σκηνοθέτης και δραματουργός, ανήκει ακριβώς σε αυτή την κατηγορία: δημιουργός που δεν περιμένει απλώς να μας αφηγηθεί μία ιστορία, αλλά επιθυμεί να τη ζήσουμε. Με αφετηρία την αγάπη της για τη σχέση ανθρώπου και φύσης, τη δύναμη της σιωπής και τη μεταμόρφωση της εικόνας σε εμπειρία, η Ειρήνη αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία για την ελληνική εκδοχή του πρωτοποριακού έργου COW | DEER - μίας παράστασης που εξετάζει, μέσα από ήχο και σώμα, την επίδραση του ανθρώπου στον κόσμο των ζώων και τη γης και που έκανε πρεμιέρα στο Εθνικό Θέατρο στις 7 Νοεμβρίου.

Σε μία εποχή όπου η εικόνα καταναλώνεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, η ίδια επιλέγει τη σιωπή ως εργαλείο: τα ζώα ως πρωταγωνίστριες, οι ήχοι της φύσης ως αφήγηση, και εμείς, το κοινό, προσκεκλημένοι να «ακούσουμε μέσα από τα δικά τους αυτιά».

Μιλώντας στο Queen.gr, η Ειρήνη Φαναριώτη μεταξύ άλλων, εξηγεί τι σημαίνει να σκηνοθετείς μια παράσταση χωρίς λόγια, για τη θέση της γυναίκας δημιουργού στη σκηνή και για τη δική της, προσωπική αποστολή: όχι απλώς να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε το θέατρο, αλλά να μας βοηθήσει να δούμε αλλιώς τον κόσμο γύρω μας.

Βραβεία Θεάτρου 2025: Η Καραμπέτη έλαβε το «Μεγάλο Βραβείο» φορώντας το πιο κομψό βελούδινο σακάκι

«Για μένα ήταν σχεδόν καρμικό να κάνω το ντεμπούτο μου στο Εθνικό με αυτό το έργο»

Έχεις αναλάβει τη σκηνοθεσία για την Ελλάδα του COW | DEER, μιας πρωτοποριακής παραγωγής που εξετάζει την επίδραση του ανθρώπου στη φύση μέσω ήχου, χωρίς λόγια. Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίζει ένας σκηνοθέτης σε μια παράσταση χωρίς λόγια; Μπορεί η σιωπή να «πει» περισσότερα απ’ ό,τι ο λόγος και με ποιες τεχνικές θα το πετύχεις σκηνοθετικά;

Είναι πραγματικά μια πρόκληση. Κι αυτό δεν αφορά μόνο στην έλλειψη λόγου αλλά και στην έλλειψη εικόνας με την έννοια της αφήγησης μια ιστορίας σε ρεαλιστικό χρόνο. Βιώνουμε μια εποχή που εικόνα έχει αδιανότητη δύναμη, γινόμαστε μάρτυρες φρικτών εικόνων μέσω του διαδικτύου και η ιδιωτικότητα εμπορευματοποιείται με τον πιο ανούσιο τρόπο μέσω πλατφορμών όπως το TikTok και άλλες. Η καθεμία κι ο καθένας πλέον μπορεί να αποκτήσει δημοτικότητα, προσωπικό κοινό (fans) μέσω της προβολής του εαυτού της/ του και της προσωπικής της/του ζωής.

Νομίζω βιώνω τη φράση «τα λόγια είναι περιττά» ή «η σιωπή είναι χρυσός». Μέσα από αυτό το πρίσμα αποφάσισα πως με αφορά αυτό το έργο, όταν μου πρότεινε η Katie Mitchell να αναλάβω την σκηνοθεσία του έργου για την Ελλάδα. Η παράσταση είχε ήδη μια δομή από το Λονδίνο που τη δουλέψαμε και που ανέβηκε στο Royal Court Theatre και την οποία φυσικά ακολουθώ κι εδώ, όπου μέσω της τεχνικής του Foley οι performers παράγουν όλους τους ήχους του περιβάλλοντος της ζωής μιας Αγελάδας και μια Ελαφίνας. Αυτές είναι οι πρωταγωνίστριες στην παράσταση κι εμείς ως κοινό καλούμαστε να αφουγκραστούμε τον κόσμο μέσα από τα δικά τους αυτιά.

Ήταν ένας λόγος παραπάνω για να συμμετάσχεις στο COW | DEER η αγάπη σου για τα ζώα και η αντίληψη ότι πρέπει να άνθρωποι να συνυπάρχουμε αρμονικά με αυτά πάνω στον πλανήτη Γη;

Σαφέστατα! Η Katie ξέρει την αγάπη μου για τα ζώα. Είχε διαβάσει ήδη το θεατρικό μου έργο «Nina/where are you my de@r?» που αφηγείται τη σύνδεση μιας γυναίκας με μια ελαφίνα και πιστεύω αυτός ήταν κι ένας από τους βασικούς λόγους που με επέλεξε να συνεργαστούμε πέραν της αμοιβαίας επαγγελματικής εκτίμησης. Για μένα ήταν σχεδόν καρμικό το να κάνω το ντεμπούτο μου στο Εθνικό Θέατρο με την Katie Mitchell σε ένα έργο που πρωταγωνιστές είναι τα ζώα και πραγματεύεται το πως επηρεάζονται από τις ανθρώπινες τακτικές, δράσεις κι επιλογές. Δε θεωρώ πως ήταν τυχαίο.

Το έργο έχει διεθνή προέλευση – έχει παιχτεί άλλωστε στο Royal Court Theatre στο Λονδίνο - αλλά και ελληνική ψυχή μέσα από τη δική σου ματιά. Τι το κάνει, τελικά, “ελληνικό”; Και ποιο κομμάτι είναι αυτό που πιστεύεις ότι θα «αγγίξει» τους Έλληνες θεατές που δεν είναι μυημένοι σε τέτοιου είδους παραστάσεις;

Το έργο μπορεί να προέρχεται από Βρετανίδες δημιουργούς αλλά είναι βαθιά και ουσιαστικά καθολικό. Η ιστορία που αφηγείται δεν είναι μακριά από την ελληνική πραγματικότητα ακόμη κι αν εμείς την τοποθετούμε στην Βρετανική επαρχία. Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα κι ακόμη πιο πολύ η σχέση των ζώων με τον άνθρωπο δεν γνωρίζει εθνικότητες και σύνορα. Ένα ζώο αισθάνεται και υποφέρει ακριβώς με τον ίδιο τρόπο είτε ζει σε μια βρετανική φάρμα είτε σε ένα ελληνικό βουστάσιο. Αυτό ήταν από τις πρώτες ξεκάθαρες διαπιστώσεις που κάναμε δουλεύοντας τις δύο εκδοχές. Ότι δεν απέχει ο τρόπος που τα ζώα αντιλαμβάνονται τον κόσμο.

Υπάρχει κάποια στιγμή στις πρόβες του COW | DEER που σε «ταρακούνησε», που σε έκανε να νιώσεις ότι κάτι σημαντικό ανατράπηκε μέσα σου ως δημιουργός;

Ταρακουνιέμαι πολύ συχνά από τότε που ξεκίνησε το ταξίδι του Cow/Deer! Οι λόγοι είναι διαφορετικοί. Αρχικά αυτός ο νέος, ο πρωτοποριακός τρόπος επικοινωνίας με το κοινό με συγκλονίζει. Κάθε μέρα ανακαλύπτω και μια μαγική πτυχή του. Μέσα από τη σιωπή, μέσα από την έλλειψη λόγου, μέσα από την παραγωγή ήχου με φυσικά υλικά να υπάρχει μια τόσο πολυεπίπεδη αφήγηση που βάζει στο επίκεντρο αυτή την σπουδαία σχέση ανθρώπινου και - πέρα από τον ανθρώπινο - κόσμου. Ύστερα η συνεργασία μου με αυτές τις τρεις καταπληκτικές γυναίκες - τις συνδημιουργούς του Cow/Deer. Μετά οι συνεργασία μου με το Εθνικό Θέατρο και η εμπειρία του να κάνεις πρόβες στο Royal Court Theatre.

Αισθάνομαι ότι όλα τα παραπάνω έχουν συντελέσει στο να μετατοπιστώ σαν δημιουργός, να αμφιταλαντευτώ ως προς την ουσία του να είσαι καλλιτέχνης και να αναμετρηθώ με τον εαυτό μου για το ποιος άνθρωπος θέλω να είμαι.

«Δε νομίζω πως έχουν σταματήσει ποτέ οι προκλήσεις για τις γυναίκες δημιουργούς»

Αναφορικά με το θέατρο αντιμετωπίζει ακόμα προκλήσεις μια γυναίκα δημιουργός, μια γυναίκα σκηνοθέτης σήμερα κι αν ναι ποιες είναι αυτές;

Δε νομίζω πως έχουν σταματήσει ποτέ οι προκλήσεις για τις γυναίκες δημιουργούς. Υπάρχει πάντα μια προκατάληψη πως δεν είναι τόσο ταλαντούχες ή ικανές όσο οι άντρες. Ειδικά στην Ελλάδα ψάχνουμε μονίμως για διάνοιες - πάντα άντρες. Τον επόμενο Βογιατζή ή τον επόμενο Κουν και δεν ξέρω κι εγώ τι. Δύσκολα να ανοίξει την πόρτα του ένας παραγωγός για μια γυναίκα σκηνοθέτη. Το θεωρεί ρίσκο. Εκτός κι αν κάποιος άνδρας εγγυηθεί για εκείνη ή αν έχει κάποια σημαντική προίκα.

Για μια γυναίκα πάντως που έρχεται από την επαρχία και θέλει μόνη της να σταθεί στα πόδια της, τα πράγματα είναι πολύ σκληρά και δεν έχουν να κάνουν με τις ικανότητες ή το όποιο ταλέντο της. Έχουμε δει άνδρες δημιουργούς να δοκιμάζονται και να πειραματίζονται ξανά και ξανά. Για τη γυναίκα μία είναι η ευκαιρία. Αν αποτύχει έφυγε.

Αν μπορούσες να «σπάσεις» έναν κανόνα του θεάτρου όπως το ξέρουμε σήμερα, ποιος θα ήταν και γιατί;

Τη σχέση θεατή - ερμηνευτών. Θα έβαζα τους ερμηνευτές μέσα στο κοινό, κάτι που σχεδόν έκανα στην πρώτη εμφάνιση του μονολόγου της «Nina/where are you my de@r?» και σκοπεύω να το κάνω και στο αμέσως επόμενο έργο μου με τίτλο Mit(e)ra.

Έχεις πει σε συνέντευξή σου πως «Μικρή ήθελα να αλλάξω τον κόσμο. Κι ακόμη δεν το έχω ξεπεράσει». Είναι αυτός ένας λόγος για τον οποίο ασχολήθηκες με το θέατρο και όχι μόνο μέσα από την υποκριτική αλλά και τη σκηνοθεσία; Πιστεύεις ότι το θέατρο μπορεί ακόμη να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο;

Είναι ο απόλυτος και ο πιο βασικός λόγος που ήθελα να γίνω ηθοποιός και μετέπειτα ασχολήθηκα με την σκηνοθεσία. Το ίδιο ισχύει και με τη δραματουργία παρόλο που όσο μεγαλώνω το κομμάτι της ματαίωσης καταλαμβάνει μεγαλύτερο χώρο μέσα μου απ’ ότι στο παρελθόν. Απογοητεύομαι συχνά, λέω θα τα παρατήσω όλα, δεν έχει κανένα νόημα κι ύστερα κάτι, μια κουβέντα, μια επαφή με έναν άνθρωπο ή με ένα γεγονός με κάνει κι επιστρέφω με μεγαλύτερη πίστη και πείσμα. Ως πότε; Δεν έχω ιδέα.

Όταν είσαι ηθοποιός και συγχρόνως σκηνοθέτης, πώς επιτυγχάνεις τη μετάβαση από τον ένα ρόλο στον άλλο και πώς ισορροπείς την ανάγκη για προσωπική έκφραση με τις απαιτήσεις του κοινού και της αγοράς;

Την μετάβαση την κάνω χρόνια, δε μου ήταν ποτέ δύσκολη. Διαχωρίζω με σαφήνεια τους δύο ρόλους. Όταν είμαι ηθοποιός εμπιστεύομαι απόλυτα τη σκηνοθετική ματιά του ατόμου που έχω απέναντί μου. Δεν κάνω την έξυπνη ούτε σκέφτομαι πως θα το έκανα εγώ.

Τώρα ως προς τις απαιτήσεις της αγοράς ποτέ δεν ήμουν καλή σε αυτή την ανάγνωση. Ακολουθώ πιο πολύ το ένστικτό μου και την προσωπική μου ανάγκη εκείνη τη στιγμή. Προτιμώ να είμαι αυθεντική στο εδώ και το τώρα παρά να κυνηγάω τα γούστα της αγοράς, την οποία δεν κατανοώ κιόλας. Οι απαιτήσεις του κοινού ποικίλουν ευτυχώς. Υπάρχει μια τεράστια επιρροή από την αγορά και τη μόδα, αλλά ευτυχώς υπάρχουν κι άνθρωποι που ψάχνονται και δεν πηγαίνουν μόνο με το κύμα.

Το θέατρο συχνά λειτουργεί ως καθρέφτης της κοινωνίας αλλά και ως προβολέας του εσωτερικού κόσμου του δημιουργού και των καλλιτεχνών. Ούσα και ηθοποιός και σκηνοθέτης ποιο από τα δύο θεωρείς πιο ισχυρό εργαλείο για σένα;

Αυτά νομίζω πηγαίνουν χέρι χέρι για μένα. Το ένα επηρεάζει το άλλο. Η κοινωνική πραγματικότητα επηρεάζει το μέσα μου κι αυτό ζητά να εκφραστεί και να επικοινωνηθεί.

Στις παραστάσεις που έχεις συμμετάσχει ιδιαίτερα ως δημιουργός και σκηνοθέτης, έχει ασχοληθεί με κοινωνικά θέματα που είναι αρκετά σοβαρά – ίσως και αμφιλεγόμενα - όπως τα στερεότυπα για παράδειγμα που βιώνει μια γυναίκα στη δεκαετία των 30 στην παράσταση «Nina/Where are you my de@r?». Το κοινό μπορεί να σε απογειώσει ή να σε αμφισβητήσει. Εσένα τι σε ενδιαφέρει περισσότερο: να σε αγαπήσει ή να σε ακούσει;

Με ενδιαφέρει να ακούσω την ανάγκη του κοινού. Με ενδιαφέρει η άμεση επικοινωνία και το μοίρασμα. Θέλω να ακούσει πως δεν είναι μόνος/μόνη, πως υπάρχουν κι άλλοι/άλλες που νιώθουν το ίδιο ή έχουν ζήσει κάτι αντίστοιχο. Το μοίρασμα για μένα είναι ο στόχος. Δεν ψάχνω να με απογειώσουν γιατί ό,τι ανεβαίνει κατεβαίνει και δεν μου αρέσουν και τα πυροτεχνήματα. Αναζητώ την ουσιαστική κι αληθινή σχέση με το κοινό. Με τα καλά και τα κακά της. Δε με πειράζει αυτό. Ίσα ίσα με προχωράει πολύ η κριτική. Ωστόσο δεν έχω παράπονο το κοινό με αναζητά όπως το αναζητώ κι εγώ. Με ζεστασιά κι αγάπη. Η κριτική έρχεται από άτομα συνήθως που δεν ξέρουν καν τη δουλειά μου. Απλώς με βλέπουν έτσι με αυτή τη φάτσα και κοιτάζουν και το instagram και κατευθείαν λένε «τι να μας πει το κοριτσάκι!».

Τα τελευταία χρόνια το θέατρο γνωρίζει μεγάλη άνθιση με πολλές παραστάσεις να γίνονται sold out. Θεωρείς πως κάτι έψαχνε το κοινό και αναζήτησε το θέατρο ή πως ως επί το πλείστων όλα γίνονται για τα stories και τα βίντεο στο TikTok; Από το φόβο να μην πάθει κανείς FOMO (Fear Of Missing Out).

Δεν είμαι σίγουρη πως όλο αυτό αφορά σε ένα πραγματικό ενδιαφέρον του κοινού για το θέατρο ή είναι κάτι επίπλαστο. Δεν έχω καταλάβει ακόμη τι συμβαίνει. Μοιάζει σαν μια «φάση» που δοκιμάζεται μεταξύ διαδικτύου και ουσίας. Θα δείξει πως θα ισορροπήσει και που θα κάτσει η μπίλια που λέμε.

Πέρα από την υποκριτική, ασχολείσαι και εσύ με τη δημιουργία περιεχομένου στα social media. Θεωρείς ότι αυτή η ψηφιακή παρουσία είναι πια μέρος της ταυτότητας κι ενός καλλιτέχνη; Είναι μια ακόμα «σκηνή» που του δίνει φωνή;

Θεωρώ πως από πάντα η ζωή ενός καλλιτέχνη, το στιλ του, στοιχεία από την προσωπική του ζωή, αποτελούσε μέρος της όλης εικόνας και προσωπικότητάς του. Χτενίσματα, ρούχα, make up, τρόπος ζωής, τρόπος περπατήματος, ομιλίας κ.α. αποτελούσαν επιρροή για το κοινό. Αυτό στη σύγχρονη εποχή μετουσιώθηκε σε περιεχόμενο στα social media. Θεωρώ πως μέρος της δουλειάς αλλά και του ίδιου του καλλιτέχνη ήταν πάντα αυτή σχέση με το κοινό. Το αγαπημένο σαμπουάν ενός ροκ σταρ! Αυτό που με ξενίζει είναι όλοι οι υπόλοιποι που δεν έχουν κάποια ιδιότητα, πώς σχετίζονται με αυτού του είδους την προβολή.

Πιστεύεις πως πλέον η «ψηφιακή ταυτότητα» ενός καλλιτέχνη μπορεί να παίξει ρόλο στο αν θα βρει χώρο στο θέατρο; Κι αν ναι, αυτό σε προβληματίζει ή σε απελευθερώνει;

Επηρεάζει σίγουρα, αλλά και πάλι θα το συνδέσω με το παρελθόν. Πόσο επηρέασε την πορεία του στη μουσική η προσωπικότητα το στυλ και η ζωή του Freddie Mercury; Σίγουρα υπήρχε ένα αδιαμφισβήτητο ταλέντο αλλά και η προβολή της προσωπικότητας ήρθε και το απογείωσε όλο αυτό. Ο κόσμος έτρεχε να τον ακούσει αλλά και να συνδεθεί με το είδωλο. Έδωσε παράδειγμα σε πολλά παιδιά της εποχής του να εκφραστούν και να ζήσουν τη ζωή που ήθελαν. Δε με προβληματίζει η ψηφιακή ταυτότητα του καλλιτέχνη όσο υπάρχει και κάτι άλλο να πει πέρα από την εικόνα. Όσο δηλαδή υφίσταται καλλιτέχνης.

Αυτό που με τσαντίζει είναι όταν άνθρωποι που δεν έχουν κανένα ταλέντο και δεν προσπαθούν για τίποτα, γίνονται πρότυπα και κερδίζουν προβολή παντελώς ανούσια. Κι ύστερα κάποιοι ακόμη πιο ανόητοι τους βάζουν να παίξουν στο θέατρο για να εκμεταλλευτούν τους followers. Τότε μιλάμε για «κρεοπωλείο», όχι για θέατρο.

Αν η Ειρήνη του μέλλοντος έβλεπε την Ειρήνη του «Cow | Deer», τι θα της έλεγε;