Μαρία Χαρίση: «Οι διακρίσεις δεν είναι κραυγαλέος σεξισμός, αλλά μικρά εμπόδια που συσσωρεύονται»

Η Μαρία Χαρίση ασχολείται με την αστροφυσική και παραδέχεται ότι στον κλάδο της υπάρχουν διακρίσεις που υφίστανται με βάση το φύλο. Μιλώντας στο Queen.gr με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη, μάς εξήγησε πως η ποσόστωση των γυναικών στον επιστημονικό χώρο δεν είναι και τόσο μεγάλη όσο νομίζουμε ή θα θέλαμε να πιστεύουμε.

Κατά πόσο διαφέρουν τελικά τα δύο φύλα και πώς είναι να είσαι γυναίκα και να ασχολείσαι με την επιστήμη;

Τι προκλήσεις έχετε αντιμετωπίσει ως γυναίκα στον επιστημονικό χώρο;

Ο χώρος της επιστήμης και ειδικά κλάδοι όπως η φυσική έχουν παραμείνει ανδροκρατούμενοι. Σε τέτοιους χώρους είναι συχνά κοινό να νιώθεις ότι η φωνή σου δεν ακούγεται ή ότι δεν παίρνουν στα σοβαρά τη γνώμη σου. Ειδικά αν είσαι νέα και άρα σχετικά χαμηλά στην ιεραρχία. Έχω βρεθεί σε περιβάλλοντα που η εργασιακή κουλτούρα με έκανε να μη νιώθω ευπρόσδεκτη, το οποίο φυσικά με αποθάρρυνε, με έκανε να αμφισβητήσω τις επιλογές μου και είχε και αρνητικό αντίκτυπο στο πόσο παραγωγική ήμουν στη δουλειά. Να σας πω ένα απο τα πιο μικρά παραδείγματα.. Όταν κάποια στιγμή δούλευα με ένα γκρουπ που ήταν όλοι nerdy άντρες, κάθε Παρασκευή που είχαμε γκρουπ meeting και ήξερα ότι θα συζητήσουμε μέχρι αηδίας για star wars και star trek, όχι απλά δεν ήθελα να πάω στο γραφειο, ήθελα να τραβήξω τα μαλλιά μου.

Έχετε συναντήσει στη μέχρι τώρα καριέρα σας κάποιο εμπόδιο λόγω του φύλου σας;

Δε μπορώ να προσδιορίσω συγκεκριμένα περιστατικά, γιατί οι διακρίσεις συνήθως δεν είναι κραυγαλέος σεξισμός (όχι ότι δεν υπάρχει κι αυτό). Δηλαδή δε θα μου πει κάποιος «η θέση σου είναι στην κουζίνα», που και να το πει αυτό είναι εύκολο να το προσπεράσεις. Αλλά είναι πολλά μικρά εμπόδια που συσσωρεύονται και δημιουργούν ένα συστημικό πρόβλημα. Για παράδειγμα, κάποιοι συνάδελφοι μπορεί χωρίς να το καταλαβαίνουν να έχουν χαμηλότερη εκτίμηση και να εντυπωσιάζονται πολύ λιγότερο από τα κατορθώματα μιας γυναίκας.

Υπάρχουν έρευνες που έχουν δώσει πανομοιότυπα βιογραφικά με ένα ανδρικό και ένα γυναικείο όνομα και ζήτησαν να τα κρίνουν ή να πουν ποιον θα προσλάμβαναν. Συστηματικά το γυναικείο βιογραφικό κρίθηκε χειρότερο. Όπως επίσης ξέρουμε ότι σε προσλήψεις είναι πολύ πιθανό η επιτροπή να τείνει να ορίσει τα κριτήρια επιλογής με βάση τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο καλύτερος άντρας υποψήφιος. Αυτό δε γίνεται με δόλο, γίνεται εντελώς υποσυνείδητα χωρίς ο άλλος να καταλαβαίνει ότι το κάνει. Οπότε απλά και μόνο γνωρίζοντας το περιβάλλον του επιστημονικού χώρου σιγουρα έχω διακριθεί λόγω του φυλου μου κι έχω αντιμετωπίσει εμπόδια ακόμα κι αν δεν είναι πάντα προφανή.

Τι σας εμπνέει να συνεχίσετε παρά τις πιθανές δυσκολίες που έχουν βρεθεί στον δρόμο σας κατά καιρούς και τι είναι αυτό που σας έλκει στην επιστήμη;

Η δουλειά είναι ενδιαφέρουσα. Ερχόμαστε καθημερινά αντιμέτωποι με προβλήματα στο όριο της ανθρώπινης γνώσης. Επίσης δουλεύω με έξυπνους ανθρώπους. Ειδικά τώρα που έχω στην ομάδα μου νεότερους ερευνητές που τώρα ξεκινάνε την καριέρα τους το απολαμβάνω πάρα πολύ. Μου αρέσει και η ευελιξία που έχει η συγκεκριμένη δουλειά. Δε θυμάμαι ποτέ τον εαυτό μου να είμαι υποχρεωμένη να δουλέψω εννιά με πέντε. Φυσικά υπάρχουν μαθήματα και meeting που πρέπει να γίνουν στην ώρα τους αλλά αν με βολεύει μπορώ να δουλέψω το Σαββατοκύριακο ή το βράδυ και να μη δουλέψω ένα πρωί. Τέλος, λόγω συνεδριών είχα την ευκαιρία να ταξιδέψω σε καταπληκτικά μέρη που υπό άλλες συνθήκες δε θα είχα επισκεφτεί.

Στις μέρες μας ποια παρατηρείτε να είναι η ποσόστωση των γυναικών στον επιστημονικό κλάδο;

Αυτό διαφέρει πάρα πολύ από κλάδο σε κλάδο και επίσης από χώρα σε χώρα. Εγώ μιας και δουλεύω και στην Ελλάδα και στην Αμερική, ξέρω πάνω κάτω τα νούμερα για την αστρονομία και για τη φυσική που επίσης είναι αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους (και διαφορετικά πχ από τη βιολογία ή τα μαθηματικά). Στην Αμερική, στα τμήματα αστρονομίας οι γυναίκες είναι περίπου 40%, ενώ στη φυσική έχουμε κολλησει επί δεκαετίες στο 20%. Στην Ελλάδα θα έλεγα ότι τα νούμερα είναι ακόμα χειρότερα. Για παράδειγμα στο τμήμα φυσικής στο πανεπιστήμιο της Κρήτης υπάρχει μία γυναίκα καθηγήτρια από τουλάχιστον 20 μέλη ΔΕΠ, ενώ στο ινστιτούτο αστροφυσικής που είμαι εγώ σε όλα τα επίπεδα ή ποσόστωση είναι γύρω στο 20%. Το χειρότερο βέβαια είναι ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει ακόμα η συζήτηση για το τι κρατάει τις γυναίκες πίσω και τι εμπόδια μπορεί να αντιμετωπίζουν. Έχουμε μείνει στην απαρχαιωμένη αντίληψη ότι οι γυναίκες δε θέλουν να ασχοληθούν με την επιστήμη.

Υπάρχει κάτι που μία γυναίκα μπορεί να προσφέρει στην επιστήμη περισσότερο από έναν άντρα και κατά πόσο τελικά διαφέρουν τα δύο φύλα στον ίδιο κλάδο;

Ξέρουμε ότι ομάδες που αποτελούνται από πολύ διαφορετικά μέλη είναι συνήθως πιο επιτυχημένες στο να λύνουν σύνθετα προβλήματα, γιατί πιθανότητα το κάθε μέλος φέρνει μία διαφορετική προοπτική. Έτσι και η επιστήμη που έχει να λύσει δύσκολα προβλήματα ευνοείται από τη συμμετοχή των γυναικών.

Από την εμπειρία μου θα έλεγα ότι οι γυναίκες είναι καλύτερες μέντορες, και θα βάλουν περισσότερο κόπο να σε υποστηρίξουν και να σε εκπαιδεύσουν πιο πολύπλευρα. Επίσης, η κοινωνία γενικότερα ευνοείται και προοδεύει πιο γρήγορα όταν οι γυναίκες έχουν ίσες ευκαιρίες. Μάλιστα οι χώρες που είναι μπροστά σε θέματα ισότητας φύλου είναι και πιο αναπτυγμένες οικονομικά, πολύ απλά γιατί χρησιμοποιούν όλο το ανθρώπινο δυναμικό τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Μπορεί μία γυναίκα που θέλει να ασχοληθεί με την επιστήμη να ανθίσει στην Ελλάδα ή η μετακίνησή της στο εξωτερικό είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για να επιτύχει τους στόχους της;

Γενικά η κινητικότητα στην επιστήμη είναι πολύ σημαντική. Θέλουμε ο κόσμος να μετακινείται και να δουλέψει σε διαφορετικά μέρη και σε διαφορετικά ινστιτούτα/πανεπιστήμια τόσο για για να αποκτήσει μια ευρύτερη επισκόπηση σε επιστημονικά θέματα, αλλά και για να δει διαφορετικά ερευνητικά περιβάλλοντα και κουλτούρες. Για παράδειγμα, ακόμα και στην Αμερική που είναι μία τεράστια χώρα συνήθως οι φοιτητές πηγαίνουν σε διαφορετικό πανεπιστήμιο για το πρώτο τους πτυχίο, σε άλλο πανεπιστήμιο για το διδακτορικό και σε άλλο πανεπιστήμιο (ή και στο εξωτερικό) για να κάνουν μεταδιδακτορική έρευνα και έτσι χτίζουν ένα network συνεργατών. Οπότε το θεωρώ σχεδόν απαραίτητο ότι σε κάποιο στάδιο της καριέρας της θα πρέπει να δουλέψει στο εξωτερικό.

Έχετε χρηματοδοτηθεί από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) για τη δημιουργία μιας ερευνητικής ομάδας στο Ινστιτούτο Αστροφυσικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) με στόχο την ανίχνευση, για πρώτη φορά, διπλών συστημάτων υπερμεγεθών μελανών οπών, οι οποίες εκπέμπουν βαρυτικά κύματα. Πείτε μας λίγα λόγια για αυτό σας το έργο.

Οι υπερμαζικές μαύρες τρύπες είναι τα πιο μεγάλα αντικείμενα που έχουμε στο σύμπαν. Έχουν μάζα από ένα εκατομμύριο μέχρι μερικά δισεκατομμύρια μεγαλύτερη από τη μάζα του ήλιου και τις βρίσκουμε στα κέντρα των γαλαξιών. Επίσης οι γαλαξίες στην ιστορία του σύμπαντος συγκρούονται συχνά και δημιουργούν μεγαλύτερους γαλαξίες. Το αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης ειναι να δημιουργούνται γαλαξίες που έχουν δύο υπερμαζικές μαύρες τρύπες. Εγώ τις μελετάω στο πολύ τελευταίο στάδιο της εξέλιξής τους όταν έχουν έρθει σχετικά κοντά η μία στην άλλη. Σε αυτό το στάδιο είναι πολύ δύσκολο να τις εντοπίσουμε, γιατί για παράδειγμα σε μία αστρονομική εικόνα οι δύο μαύρες τρύπες πέφτουν ακριβώς το ίδιο πίξελ, οπότε δε μπορούμε να τις διακρίνουμε. Παρόλα αυτά εκπέμπουν έντονη ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, δηλαδή φως, και επίσης εκπέμπουν βαρυτικά κύματα, δηλαδή πολύ μικρούς κυματισμούς του χωροχρόνου που τους προέβλεψε η θεωρία της σχετικότητας του Αινστάιν. Εγώ λοιπόν και η ομάδα μου προσπαθούμε να βρούμε τέτοια συστήματα διπλών υπερμαζικών μελανών οπών. Πιστεύουμε ότι υπάρχουν πολλά στο σύμπαν, αλλά παρά τις προσπάθειες δεκαετιών δεν έχουμε καταφέρει να τα εντοπίσουμε ακόμη.

Ποια ήταν η πρώτη σας σκέψη στο άκουσμα της χρηματοδότησης και πώς αυτή η εξέλιξη βοήθησε την πρόοδό σας ως επιστήμονας;

Ήταν μεγάλη χαρά και φυσικά αναγνώριση του κόπου τόσων χρόνων αλλά και επιβεβαίωση ότι η ιδέα που πρότεινα έχει επιστημονικό ενδιαφέρον και αντίκτυπο, μιας και η πρότασή μου κρίθηκε άξια χρηματοδότησης από κορυφαίους συναδέλφους. Τώρα προσπαθώ να χτίσω μία ομάδα με μεταδιδακτορικούς ερευνητές και φοιτητές που θα κάνει πρωτοποριακή έρευνα σε αυτά τα θέματα. Είναι τεράστιο προνόμιο για την καριέρα μου ότι τόσο νωρίς (ουσιαστικά στην αρχή ακόμα της καριέρας μου) έχω τόσους πόρους να επιλέξω και να προσλάβω αρκετά άτομα και να κάνουμε ερευνα σε πολύ ενδιαφέροντα θέματα που είναι στο επίκεντρο της παγκόσμιας αστρονομικής κοινότητας.

Η κρατική οικονομική στήριξη των επιστημονικών ερευνών στην Ελλάδα είναι αρκετή ώστε να στηρίζει το έργο σας;

Γενικά δεν έχω μεγάλη εμπειρία με την χρηματοδότηση στην Ελλάδα από κρατικούς πόρους τουλάχιστον. Ξέρω όμως ότι υπάρχουν αρκετές ευκαιρίες χρηματοδότησης από την Ευρωπαΐκή Ένωση, όπως το πρόγραμμα από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας που έχω εγώ στο ΙΤΕ. Βέβαια, να σημειώσω ότι επειδή οι μισθοί στην Ελλάδα είναι σχετικά χαμηλοι κι εμείς ανταγωνιζόμαστε σε διεθνές επίπεδο για ταλαντούχους νέους επιστήμονες ενίοτε είναι δύσκολο να προσελκύσουμε άτομα από το εξωτερικό για να στελεχώσουμε ομάδες στην Ελλάδα ακόμα κι όταν υπάρχει η χρηματοδότηση.

Πώς αντιδρούν όταν ακούν ότι ασχολείστε με την αστροφυσική;

Η πρώτη αντίδραση είναι συνήθως «α θα πρέπει να είσαι πολύ έξυπνη…» και μετά ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους οι πιο συχνές ερωτήσεις είναι αν ξέρω να τους πω για μαύρες τρύπες, αν υπάρχουν εξωγήινοι ή ζωή σε άλλους πλανήτες και αν πήγαμε όντως στο φεγγαρι.