Ένα καλό παράδειγμα περί ηθικής και AI: Η φωνή του εμβληματικού Robin Williams δεν είναι για πούλημα

Σε έναν κόσμο που η τεχνητή νοημοσύνη (AI) εξελίσσεται με ρυθμούς που ξεπερνούν τη βούληση, τη δεοντολογία και συχνά την κατανόηση των ανθρώπων, η περίπτωση του Robin Williams δεν είναι απλώς άλλη μια ρομαντικοποιημένη είδηση από το Comic-Con του Σαν Ντιέγκο. Είναι ένα παράδειγμα. Ένα ερώτημα. Και μια πρόκληση.

Ο Matthew Lawrence –γνωστός από τον ρόλο του ως ένας από τα παιδιά του Robin Williams στην κλασική ταινία «Mrs. Doubtfire» του 1993– εξέφρασε δημόσια την επιθυμία του να χρησιμοποιήσει την τεχνητή νοημοσύνη για να «αναστήσει» τη φωνή του Williams, προκειμένου να γίνει η «φωνή της AI».

Με την έγκριση, φυσικά, της οικογένειας. Μίλησε για φωνή που είναι «μέσα σε όλα μας τα κεφάλια». Για έναν ήχο που, όπως είπε, «είναι εμβληματικός για μια ολόκληρη γενιά». Κι όμως, μέσα σε αυτή την τρυφερή, φορτισμένη νοσταλγία, κρύβεται το πιο καυτό ηθικό δίλημμα της εποχής μας.

Το όνομα του εμβληματικού ηθοποιού δεν επιλέχθηκε τυχαία. Ο ίδιος ενσάρκωσε όσο λίγοι την ανθρώπινη πολυπλοκότητα: την κωμωδία και τη θλίψη, την ευφυΐα και τη μοναξιά, την παιδική ευγένεια και το ψυχικό βάρος ενός μυαλού που δεν σταματούσε ποτέ. Το 2014, σε ηλικία 63 ετών, έβαλε τέλος στη ζωή του, αφήνοντας πίσω του όχι μόνο ένα κενό, αλλά και ένα άβατο.

11 χρόνια χωρίς τον Robin Williams: 10 + 10 ατάκες του που δεν θα ξεχάσουμε ποτέ

Και όμως, ο Lawrence δεν βλέπει την ψηφιακή του επαναφορά ως προσβολή. Την βλέπει ως τιμή. Αναφέρεται μάλιστα σε μια παλιά διαφήμιση με computer-generated voiceover του Williams, την οποία θεώρησε «προφητική». Από εκεί ξεκίνησε η σκέψη. Ένα «αχ, γιατί να μη ζούσε σήμερα, θα ήταν η τέλεια φωνή για μια μηχανή με χιούμορ, βάθος και ανθρωπιά». Μια σκέψη που οδηγεί αναπόφευκτα στην αποδοχή ότι η φωνή, ο τόνος, το ύφος, δεν είναι πια ανθρώπινο δικαίωμα αλλά data.

Η ειρωνεία; Ο Robin Williams είχε ήδη υπάρξει η φωνή της τεχνητής νοημοσύνης. Κυριολεκτικά. Στην ταινία «Bicentennial Man» (1999), υποδύθηκε τον Andrew, ένα ρομπότ που περνάει 200 χρόνια προσπαθώντας να γίνει άνθρωπος. Η ιστορία είναι βαθιά υπαρξιακή καθώς αγγίζει την ελευθερία, τη μοναξιά, την αγάπη, την επιθυμία να πεθάνεις γιατί έζησες. Κι εκεί, το δίλημμα ήταν αντίστροφο: Μπορεί η μηχανή να γίνει ανθρώπινη;

Δεν είναι η πρώτη φορά που η βιομηχανία ψυχαγωγίας αγγίζει αυτά τα νερά. Το 2019, ένας ψηφιακά αναδημιουργημένος James Dean επιλέχθηκε για τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε ταινία. Το κοινό αντέδρασε. Το ίδιο και σκηνοθέτες, ηθοποιοί, ακόμη και οι συγγενείς του. Το ζήτημα δεν ήταν μόνο νομικό –ήταν υπαρξιακό: αν ο James Dean δεν μπορεί να επιλέξει τον ρόλο, τις λέξεις, τις παύσεις, τότε δεν είναι αυτός. Είναι ένας φαντασματικός σωσίας του.

Το ίδιο ισχύει και με τον Robin Williams. Όχι γιατί δεν θα ήθελε να είναι «η φωνή του AI». Κανείς δεν ξέρει τι θα ήθελε. Αλλά επειδή η φωνή του δεν είναι εργαλείο. Είναι ταυτότητα. Και η ταυτότητα δεν κληρονομείται. Δεν παραχωρείται. Δεν πατεντάρεται.

Μπορεί κανείς να υποστηρίξει, όπως κάνει και ο Lawrence, ότι αυτό γίνεται με σεβασμό. Με την έγκριση της οικογένειας #not (η κόρη του έχει ταχθεί κατά της όλης διαδικασίας στο παρελθόν). Με αγάπη. Ναι. Αλλά κι αυτό έχει όρια. Γιατί όταν κάτι γίνεται με αγάπη, αλλά εξυπηρετεί ταυτόχρονα την εμπορευματοποίηση μιας προσωπικότητας, μετατρέπεται αναπόφευκτα σε ηθικό φιάσκο. Όπως δεν θα φτιάχναμε άγαλμα του Van Gogh και θα του βάζαμε να μιλάει με φωνή GPS, έτσι δεν επιτρέπεται να επανεγκαθιστούμε τους ανθρώπους σε ρόλους που δεν διάλεξαν.

Ο Robin Williams δεν ήταν ένας ήρωας μαρμάρινος. Είχε σκοτεινές στιγμές, προσωπικές μάχες, αυτοσαρκασμό. Όλα αυτά φιλτράρονταν στη φωνή του -μια φωνή που γελούσε και έσπαγε μέσα σε ένα δευτερόλεπτο. Το να της αφαιρέσουμε την ανθρώπινη προέλευση, να τη μετατρέψουμε σε εργαλείο προγραμματισμένο να λέει «στρίψτε δεξιά στην επόμενη έξοδο», είναι ίσως πιο βίαιο από την ίδια την απώλεια.

Αντίθετα, το να μελετάμε τις ταινίες του, να ακούμε τις ομιλίες του, να θυμόμαστε τα λόγια του, να τον διδάσκουμε ως παράδειγμα ευαισθησίας και ιδιοφυΐας, είναι πράξεις τιμής. Όχι simulation. Όχι προσομοίωση ζωής. Αλλά συνέχεια ψυχής.

Όπως συμβαίνει πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, θα υπάρξει το επιχείρημα της «προόδου». Θα πουν: «Είναι απλώς τεχνολογία. Μην γίνεστε παλιομοδίτες». Όμως η τεχνολογία χωρίς ήθος είναι απλώς κυριαρχία. Και το ήθος είναι το μόνο φρένο που μπορούμε να επιβάλουμε στην AI -γιατί η ίδια δεν θα βάλει ποτέ κανένα. Δεν έχει ενοχές. Δεν έχει επιλογές. Της δίνεις εντολή και υπακούει.

Θα ήταν ωραίο, λέει ο Lawrence, να ακούμε τον Robin Williams. Αλλά γιατί; Γιατί η φωνή του να γίνει μηχανική; Γιατί να περιοριστεί σε πληροφορίες; Γιατί να απογυμνωθεί από την τρέλα και την ευγένειά της; Δεν είναι δείγμα αγάπης -είναι δείγμα ανικανότητας να πενθήσουμε. Και ο θάνατος χρειάζεται χώρο. Όχι βίαιες επιστροφές.

Στην τελική, η υπόθεση δεν αφορά μόνο τον Robin Williams. Είναι το ερώτημα που θα μας απασχολεί όλο και περισσότερο: τι σημαίνει μεταθανάτια ζωή στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης;

Μπορεί η AI να δημιουργήσει νέες συνθέσεις με φωνές καλλιτεχνών; Ναι. Μπορεί να δώσει παρηγοριά σε πενθούντες; Πιθανώς. Μπορεί όμως να αντικαταστήσει το ανθρώπινο βίωμα; Όχι. Και δεν πρέπει να το προσπαθεί. Γιατί το ανθρώπινο βίωμα έχει μία συνθήκη που η μηχανή δεν θα αποκτήσει ποτέ: το τέλος.

Αν η AI δεν πεθαίνει, δεν λυπάται, δεν ανασαίνει, τότε καμία φωνή της δεν μπορεί να είναι του Robin. Γιατί ο Robin Williams, όλος του ο κόσμος, ήταν η στιγμή που γελούσε ενώ έκλαιγε. Και αυτό δεν το προγραμματίζεις.

Ας θυμηθούμε πως ο ίδιος ο Robin Williams είχε ζητήσει, μέσω της διαθήκης του, να μην χρησιμοποιηθεί η εικόνα ή η φωνή του για 25 χρόνια μετά τον θάνατό του. Μια πρόβλεψη σοφή, ανθρώπινη. Μια προειδοποίηση.

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να κάνει πολλά. Αλλά το «μπορώ» δεν είναι ποτέ το ίδιο με το «πρέπει». Αν δεν το καταλάβουμε αυτό τώρα, πολύ σύντομα δεν θα ακούμε τη φωνή του Robin Williams. Θα ακούμε μόνο τη φωνή μας μέσα σε ένα άδειο δωμάτιο.

Και το ηχείο θα μας λέει: «Προχωρήστε ευθεία».

Χωρίς να ξέρουμε αν η διαδρομή έχει νόημα.