Σπάζοντας τα δεσμά: Η Τεχνητή Νοημοσύνη και το τέλος της εργασίας ως ταυτότητα

Αν ρωτήσεις κάποιον «ποιος είσαι;», συχνά θα σου απαντήσει λέγοντας τι δουλειά κάνει. Η ερώτηση «τι κάνεις;» έχει αντικαταστήσει το «ποιος είσαι;», σαν να είναι η εργασία ο μοναδικός άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτή η βαθιά ριζωμένη ταύτιση της προσωπικής αξίας με την επαγγελματική παραγωγικότητα δεν είναι τυχαία, είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών κοινωνικής διαπαιδαγώγησης, πολιτισμικών αφηγημάτων και οικονομικών δομών που έχουν οικοδομηθεί πάνω σε μια κεντρική ιδέα: ότι είμαστε ό,τι παράγουμε.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη, με την αυτοματοποίηση ολοένα και περισσότερων εργασιών, δεν αμφισβητεί απλώς το μοντέλο αυτό, το αποδομεί. Και αυτή η ανατροπή, όσο τρομακτική κι αν φαντάζει για κάποιους, ίσως αποδειχθεί το μεγαλύτερο δώρο της.

Η κοινωνία έχει επί δεκαετίες διαμορφώσει την αντίληψη ότι η αυτοεκτίμηση και η κοινωνική αποδοχή προκύπτουν από τη θέση που κατέχει κανείς στην αγορά εργασίας. Από την παιδική ηλικία, η ερώτηση «τι θέλεις να γίνεις όταν μεγαλώσεις;» θέτει το επαγγελματικό μέλλον ως τον πρωταρχικό ορισμό της ταυτότητας. Στην ενήλικη ζωή, οι γνωριμίες ξεκινούν με το «τι δουλειά κάνεις;» αντί για το «ποιος είσαι;». Αυτή η εξίσωση καριέρας και ταυτότητας θολώνει τα όρια, τροφοδοτεί την εξουθένωση και αφήνει τους ανθρώπους εκτεθειμένους σε υπαρξιακή κρίση όταν η εργασία διακόπτεται ή μεταβάλλεται. Το κύρος συχνά υπερισχύει της ουσίας, με πολλούς να επιλέγουν θέσεις που εντυπωσιάζουν κοινωνικά αλλά υποβαθμίζουν την ποιότητα ζωής τους, γιατί έχουν εσωτερικεύσει τον μύθο ότι η παραγωγικότητα ισοδυναμεί με σκοπό.

Οι ρίζες αυτής της νοοτροπίας βρίσκονται σε πολιτισμικές αφηγήσεις που εξυμνούν τον μόχθο και παρουσιάζουν την εργασία ως ελευθερία, ασφάλεια και επιτυχία. Ωστόσο, έρευνες και κοινωνιολογικές μελέτες δείχνουν ότι σημαντικό ποσοστό εργαζομένων θεωρεί το επάγγελμά του άσκοπο. Παρά ταύτα, οι θέσεις αυτές διατηρούνται, λειτουργώντας ως σύμβολα σταθερότητας ή κοινωνικής αξίας. Ο φόβος για την ΑΙ εντείνει αυτή την αυταπάτη. Οι δημόσιες συζητήσεις και τα μέσα ενημέρωσης συχνά περιγράφουν ένα μέλλον όπου η αυτοματοποίηση δημιουργεί μια «άχρηστη τάξη», με τους ανθρώπους να στερούνται όχι μόνο εργασίας αλλά και νοήματος. Φόβοι σαν αυτούς τροφοδοτούν το αφήγημα ότι χωρίς απασχόληση, η ύπαρξη χάνει τον λόγο της.

Ωστόσο, οι νεότερες γενιές δείχνουν να βλέπουν τα πράγματα αλλιώς. Οι Gen Z και Gen Alpha απορρίπτουν το μοντέλο που θέλει την εργασία να είναι ο μοναδικός φορέας ταυτότητας. Στοιχεία από τη διεθνή έρευνα της Deloitte (2025) δείχνουν ότι μόνο το 6% των Gen Z επιδιώκει ηγετικές θέσεις, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία αναζητά ισορροπία, ευελιξία και σκοπό πέρα από την αμοιβή. Η τηλεργασία, η απόρριψη της άσκοπης εργασίας και η στροφή σε δημιουργικές ή κοινωνικές δραστηριότητες εντάσσονται σε μια συνειδητή προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του νοήματος της ζωής. Η Gen Alpha, που μεγαλώνει με την ΤΝ ως δεδομένο, δεν την αντιμετωπίζει ως απειλή αλλά ως εργαλείο· η σχέση τους με την τεχνολογία είναι οργανική και απαλλαγμένη από τον φόβο απώλειας ταυτότητας μέσω της εργασίας.

Αντί, λοιπόν, να θεωρηθεί η αυτοματοποίηση απειλή, μπορεί να ιδωθεί ως ευκαιρία. Η αποδέσμευση των ανθρώπων από μηχανικές και επαναλαμβανόμενες εργασίες δίνει χώρο για δραστηριότητες με μεγαλύτερη συναισθηματική, δημιουργική ή κοινωνική αξία. Η προοπτική ενός καθολικού βασικού εισοδήματος θα μπορούσε να στηρίξει αυτή τη μετάβαση, επιτρέποντας σε περισσότερους ανθρώπους να στραφούν σε τέχνη, εθελοντισμό, έρευνα ή προσωπική καλλιέργεια, χωρίς την αγωνία της οικονομικής επιβίωσης. Η εμπειρία της πανδημίας ήδη αποκάλυψε την κενότητα πολλών επαγγελμάτων και έδειξε ότι η ανθρώπινη αξία δεν εξαντλείται στο επαγγελματικό αντικείμενο.

Οι επικριτές αυτής της προοπτικής φοβούνται ότι η αδράνεια θα οδηγήσει σε παρακμή. Η ιστορία, όμως, δείχνει το αντίθετο: περίοδοι αυξημένου ελεύθερου χρόνου συχνά συνοδεύονται από εκρήξεις δημιουργικότητας και καινοτομίας -από την Αναγέννηση μέχρι τις σύγχρονες δημιουργικές παύσεις της Silicon Valley. Ο πραγματικός κίνδυνος δεν είναι η απουσία εργασίας, αλλά η εμμονή σε ένα σύστημα που ορίζει την ανθρώπινη αξία αποκλειστικά μέσα από την παραγωγή.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη, παρά τον φόβο που προκαλεί, ίσως μας αναγκάσει να απαντήσουμε στο ερώτημα που αποφεύγουμε εδώ και αιώνες: ποιοι είμαστε πέρα από την εργασία μας; Αν η κοινωνία επιλέξει να δει την τεχνολογική εξέλιξη όχι ως εχθρό αλλά ως αφορμή για επαναπροσδιορισμό, τότε η επόμενη εποχή μπορεί να μην είναι μια εποχή κρίσης ταυτότητας, αλλά αναγέννησης ανθρώπινης ουσίας.