Γεννιέσαι έξυπνος ή γίνεσαι; Η αλήθεια για τη νοημοσύνη και την επιμονή

Για πάνω από έναν αιώνα, η ψυχολογία παλεύει να απαντήσει σε δύο ερωτήματα: Τι είναι νοημοσύνη και από πού προέρχεται; Παρά τις αμέτρητες έρευνες, συνέδρια και ιδεολογικές διαμάχες, δεν έχουμε καταλήξει σε σαφή ορισμό ούτε έχουμε συμφωνήσει αν ο δείκτης g του Spearman –ο γενικός δείκτης νοημοσύνης– είναι ουσιαστικό εργαλείο.

Κι όμως, η ουσιαστική αλήθεια για το IQ δεν κρύβεται στην καταγωγή του. Βρίσκεται στη χρήση του. Δεν έχει τόση σημασία από πού προέρχεται η νοημοσύνη, όσο το πώς αξιοποιείς αυτή που διαθέτεις.

Όταν εστιάζεις στην έννοια της αποτελεσματικής νοημοσύνης, διαπιστώνεις πως μπορείς να κάνεις πολύ περισσότερα απ’ το να φιλοσοφείς γύρω από τη φύση του IQ. Η επιστήμη δείχνει επανειλημμένα ότι μπορείς είτε να βελτιώσεις τη λειτουργία του νου σου, είτε να την υπονομεύσεις μέσω επιβλαβών συνηθειών.

Πώς σαμποτάρουμε το μυαλό μας

Δεν χρειάζεται να είσαι νευροεπιστήμονας για να καταλάβεις πως η πνευματική θολούρα είναι, συχνά, αποτέλεσμα των δικών μας επιλογών.

Η σύγχυση μετά από ένα μπουκάλι κρασί ή η εξάντληση λόγω τεσσάρων ωρών ύπνου δεν σε φέρνουν κοντά στο βραβείο Νόμπελ. Πίνουμε. Περιηγούμαστε μηχανικά στο κινητό. Κοιμόμαστε λίγο. Ζούμε σε περιβάλλοντα που αποσπούν την προσοχή και μας κρατούν σε παθητική αντίδραση αντί για ουσιαστική σκέψη. Και ύστερα απορούμε γιατί το μυαλό μας δεν ανταποκρίνεται όταν το χρειαζόμαστε περισσότερο. Θα το έκανε -αν του δίναμε την ευκαιρία.

Ακόμη και ο καλύτερος κινητήρας χρειάζεται ικανό οδηγό και καθαρό δρόμο.

Ωστόσο, εδώ πέφτουμε σε μία ακόμη παγίδα. Η πνευματική απόδοση παραμένει σχεδόν ταμπού. Πολλοί αποφεύγουν οποιαδήποτε αναφορά στη νοημοσύνη, φοβούμενοι ότι ένας αριθμός θα καθορίσει την αξία τους. Η αποφυγή αυτή έχει κόστος: αγνοούμε τις συνήθειες που επηρεάζουν σημαντικά την αποτελεσματική μας νοημοσύνη, πολύ περισσότερο από ό,τι το αρχικό σκορ.

Η πρόθεση πίσω από τη μάθηση

Θυμήσου τον Λεονάρντο ντα Βίντσι στο εργαστήριο του Βερόκιο: μεταπηδούσε από μέσο σε μέσο, εγκατέλειπε ό,τι δεν λειτουργούσε και ενίσχυε ό,τι απέδιδε. Ήταν ιδιοφυΐα, ναι. Αλλά ιδιοφυΐες υπήρξαν και πολλές άλλες –που δεν άφησαν ούτε αποτύπωμα παλάμης σε τοίχο σπηλιάς.

Η μάθηση απαιτεί πρόθεση. Κανείς δεν κατακτά υψηλή απόδοση τυχαία.

Ένα ακόμη εμπόδιο προέρχεται από τους ίδιους τους θεσμούς που θα έπρεπε να μας ενισχύουν. Πάρα πολλοί άνθρωποι εγκαταλείπουν το σχολείο πιστεύοντας ότι δεν είναι έξυπνοι. Στην πραγματικότητα, απλώς δεν βρέθηκαν στο κατάλληλο περιβάλλον, τη σωστή στιγμή.

Δεν μπορείς να αλλάξεις τον «εγκέφαλο» -μπορείς όμως να αλλάξεις το «λειτουργικό»

Αν δεν μπορείς να αλλάξεις τη δομή του εγκεφάλου σου, μπορείς να βελτιώσεις τη λειτουργία του. Κι αυτό ξεκινά με τις συνήθειες.

Δεν έχει σημασία αν αυτές οι πρακτικές ανεβάζουν ή κατεβάζουν τον δείκτη g. Αυτό που έχει σημασία είναι πως βελτιώνουν αποδεδειγμένα την απόδοση. Αν θέλεις να αποδώσεις καλύτερα, οφείλεις να επενδύσεις στις συνήθειες που το καθιστούν δυνατό.

• Η μάθηση δεν λειτουργεί με τη λογική της ωμής προσπάθειας. Λειτουργεί καλύτερα όταν εναλλάσσουμε τα αντικείμενα που μελετάμε (interleaving) και δοκιμάζουμε συχνά τον εαυτό μας. Ναι, είναι πιο δύσκολο –αλλά όπως στα βάρη, η προσπάθεια είναι αυτή που χτίζει τον «μυ της σκέψης».
• Η ανάγνωση αποδίδει καλύτερα από την ακρόαση, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη των Hui και Godfroid. Η άνεση στη διαδικασία μάθησης, συχνά, συνεπάγεται έλλειμμα στο αποτέλεσμα.
• Η τεχνική του chunking μας βοηθά να απομνημονεύουμε περισσότερα. Τα «ανάκτορα μνήμης» μπορούν να μετατρέψουν σχεδόν οποιονδήποτε σε Ρωμαίο ρήτορα που απαγγέλλει χωρίς χαρτί.

Αν όλα αυτά δεν αποτελούν εφαρμογή της αποτελεσματικής νοημοσύνης, τότε τι είναι;

Ο εγκέφαλος δεν σκέφτεται ακίνητος

Η σωματική κίνηση ακονίζει τη σκέψη. Το 2011, οι Kim και συνεργάτες απέδειξαν ότι η άσκηση αυξάνει το μέγεθος του ιππόκαμπου και βελτιώνει τη μνήμη. Πολλές μελέτες από τότε συνδέουν την αερόβια δραστηριότητα με την ενίσχυση των εκτελεστικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Σε μεγαλύτερες ηλικίες, η κινητικότητα συνδέεται άμεσα με τη διατήρηση της γνωστικής λειτουργίας και τη μείωση του κινδύνου άνοιας.

Ο εγκέφαλος εξελίχθηκε για να λειτουργεί σε κίνηση. Σκεφτόμαστε καλύτερα όταν περπατάμε, προσανατολιζόμαστε, αλληλεπιδρούμε. Ένας από τους πιο παραγνωρισμένους τρόπους ενίσχυσης της σκέψης είναι η έκθεση σε περιβάλλοντα που προσομοιάζουν στις φυσικές συνθήκες για τις οποίες «σχεδιάστηκε» ο νους μας.

Η νοημοσύνη γεννιέται στη δράση και την αλληλεπίδραση

Δεν γίναμε έξυπνοι απομνημονεύοντας λίστες. Γίναμε έξυπνοι παρατηρώντας τον κόσμο, αναγνωρίζοντας πρότυπα, κάνοντας προβλέψεις και διορθώνοντας τα λάθη μας. Έτσι χτίστηκε η αρχιτεκτονική του εγκεφάλου μας –μέσα από την κίνηση, την περιέργεια, τον διάλογο.

Δεν είναι τυχαίο που ο εγκέφαλος αποδίδει καλύτερα όταν μαθαίνει βιωματικά, σε συνθήκες πραγματικής επαφής με άλλους. Οι άνθρωποι που παραμένουν πνευματικά δραστήριοι σε μεγάλη ηλικία δεν είναι αυτοί που καταναλώνουν παθητικά πληροφορίες. Είναι αυτοί που συνεχίζουν να ρωτούν, περιμένοντας κάθε απάντηση να γεννήσει νέα ερωτήματα.

Τι έχει τελικά σημασία για τη νοημοσύνη

Ο δείκτης IQ που πήρες από ένα τεστ δεν σε ορίζει. Ποτέ δεν το έκανε. Αυτό που έχει σημασία είναι πώς αξιοποιείς το μυαλό που διαθέτεις και πόσο σοβαρά αντιμετωπίζεις τον δρόμο μπροστά σου.

Αν θέλεις να διατηρείς το πλεονέκτημά σου:

• Αναζήτησε το καινούριο.
• Τόλμησε να αντιπαρατεθείς.
• Εξήγησε αυτά που γνωρίζεις με δικά σου λόγια.
• Μπες σε άγνωστα μονοπάτια –και φρόντισε να έχεις κοιμηθεί καλά προηγουμένως.

Ο εγκέφαλος επιβραβεύει την εξερεύνηση και τιμωρεί τη στασιμότητα.

Η ευφυΐα είναι συνήθεια, όχι μοίρα

Η αποτελεσματική νοημοσύνη δεν είναι προκαθορισμένη. Είναι εύπλαστη, δυναμική, ικανή –όταν τη φροντίζεις. Και, όπως συμβαίνει με όλα στη ζωή, καταλήγουμε να κινούμαστε στο επίπεδο των συνηθειών μας.

Η αλήθεια για το IQ είναι πως έχουμε πολύ μεγαλύτερο έλεγχο στην έκφραση της νοημοσύνης μας απ’ ό,τι τολμούσαμε να πιστέψουμε.

Ή, όπως θα το έλεγε ένας αληθινός πολυμαθής:

Δεν γεννιέσαι ιδιοφυΐα –γίνεσαι με καθημερινή επιμονή.