Η αφαντασία δεν είναι μία και μοναδική κατάσταση: Πώς λειτουργούν οι άνθρωποι χωρίς νοητικές εικόνες

Όπως αναφέρει το άρθρο στο Psychology Today, η δεκαετία που πέρασε ήταν μια συναρπαστική περίοδος για όσους ασχολούνται με τη νοητική απεικόνιση. Από τότε που η έλλειψη συνειδητής νοητικής εικόνας πήρε όνομα -αφαντασία-, η επιστημονική κοινότητα και το κοινό ανακάλυψαν κάτι που φάνταζε αδύνατο: υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να «δουν» τίποτα με τα μάτια του νου. Όταν οι υπόλοιποι κλείνουμε τα μάτια και φανταζόμαστε ένα μήλο, εκείνοι βλέπουν μόνο σκοτάδι.

Η αποκάλυψη αυτή συγκλόνισε τους νευροεπιστήμονες, αλλά και τους ίδιους τους ανθρώπους που έμαθαν ότι η εμπειρία τους δεν είναι μεμονωμένη. Η αφαντασία, ωστόσο, δεν είναι ένα ενιαίο φαινόμενο. Δεν πρόκειται για μια μορφή ψυχικής τύφλωσης με έναν κοινό μηχανισμό. Είναι ένα πολύμορφο φάσμα, με διαφορές που αγγίζουν τη φύση της συνείδησης, της μνήμης και της δημιουργικότητας.

Η κουλτούρα του «πριν και μετά»: Η αξία ενός σώματος δεν χωράει σε μια φωτογραφία δίπλα-δίπλα

Γιατί συνεχίζουμε να αναζητούμε την έγκριση των γονιών μας, ακόμη και τα Χριστούγεννα

Η σημασία του να κινείσαι στη δουλειά (για να μη γίνεις «άγαλμα» μπροστά στον υπολογιστή)

Η παράξενη δεύτερη ζωή του ελληνικού αλφαβήτου

Τι είναι πραγματικά η αφαντασία

Η αφαντασία περιγράφει την ανικανότητα δημιουργίας εσωτερικών εικόνων, δηλαδή τη δυσκολία ή την αδυναμία ενός ανθρώπου να σχηματίσει οπτικές παραστάσεις στο μυαλό του. Όταν οι περισσότεροι άνθρωποι ακούν τη φράση «δες το με τα μάτια του νου», η φαντασία τους παράγει μια εικόνα -όσο αχνή κι αν είναι. Ο αφαντασικός δεν βλέπει τίποτα. Το μυαλό του λειτουργεί με ιδέες, όχι με εικόνες.

Παρόλα αυτά, η αφαντασία δεν είναι αναπηρία. Αντίθετα, έρευνες δείχνουν ότι οι αφαντασικοί είναι λιγότερο επιρρεπείς σε αγχώδεις ή καταθλιπτικές διαταραχές, πιθανώς επειδή οι νοητικές εικόνες παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία ψυχικού στρες. Επιπλέον, είναι υπερεκπροσωπημένοι στους ακαδημαϊκούς χώρους και, εντελώς απροσδόκητα, και στις εικαστικές τέχνες. Το γεγονός ότι δεν βλέπουν εικόνες δεν σημαίνει ότι δεν δημιουργούν -η φαντασία δεν είναι μόνο οπτική.

Δεν υπάρχει μία μορφή αφαντασίας

Τα πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι η αφαντασία δεν είναι ομοιογενής. Υπάρχουν πολύ διαφορετικές εκδοχές της, ανάλογα με το πώς βιώνει κάθε άνθρωπος την εσωτερική του εμπειρία:

• Κάποιοι αφαντασικοί βλέπουν εικόνες στα όνειρά τους, άλλοι όχι.
• Ορισμένοι δυσκολεύονται μόνο με την οπτική φαντασία, αλλά μπορούν να «ακούσουν» ή να «αισθανθούν» μέσα στο μυαλό τους. Άλλοι στερούνται κάθε μορφής νοητικής απεικόνισης.
• Κάποιοι βιώνουν ακούσιες εικόνες, όπως αναμνήσεις ή φλας από το παρελθόν. Άλλοι όχι.
• Σε κάποιους, ψυχεδελικά φάρμακα μπορούν να προκαλέσουν προσωρινή φαντασία. Σε άλλους, ούτε αυτό.
• Υπάρχουν άτομα που δεν επηρεάζονται από οπτικές ψευδαισθήσεις, ενώ άλλοι παραμένουν δεκτικοί σε αυτές.

Οι ερευνητές συγκρίνουν την αφαντασία με την τύφλωση. Όπως υπάρχουν πολλές μορφές οπτικής απώλειας -από καταρράκτη μέχρι βλάβες στον οπτικό φλοιό-, έτσι και η αφαντασία μπορεί να προκύψει από διαφορετικές αιτίες στον μηχανισμό της νοητικής όρασης. Δεν μιλάμε για ένα ελάττωμα, αλλά για ένα σύστημα που λειτουργεί αλλιώς.

Η πολυπλοκότητα της νοητικής όρασης

Η ικανότητα να «βλέπουμε» εσωτερικά είναι αποτέλεσμα μιας σύνθετης συνεργασίας πολλών εγκεφαλικών περιοχών: του αμφιβληστροειδούς, του οπτικού νεύρου, του οπτικού φλοιού, αλλά και τμημάτων του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη και τη φαντασία.

Όταν ένα από αυτά τα «γρανάζια» δεν λειτουργεί όπως πρέπει, η νοητική εικόνα απλώς δεν σχηματίζεται. Και όπως δεν είναι όλες οι μορφές τύφλωσης ίδιες, έτσι και η αφαντασία έχει πολλές διαφορετικές όψεις και προελεύσεις.

Αυτό έχει τεράστια σημασία για τη μελέτη και την κατανόηση της. Δεν αρκεί να χαρακτηρίσουμε κάποιον «αφαντασικό». Πρέπει να ρωτήσουμε ποια μορφή αφαντασίας βιώνει. Μόνο τότε μπορούμε να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί πραγματικά ο νους του.

Ο νους χωρίς εικόνες

Η φράση του Τολστόι από την Άννα Καρένινα αποκτά εδώ νέα διάσταση: «Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες μοιάζουν μεταξύ τους, κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο». Αν τη μεταφέρουμε στο πεδίο της φαντασίας, μπορούμε να πούμε:

Όλοι οι άνθρωποι με φαντασία τη βιώνουν παρόμοια, αλλά η έλλειψη φαντασίας παίρνει αναρίθμητες μορφές.

Η αφαντασία δεν είναι έλλειψη δημιουργικότητας, ούτε ψυχρή λογική χωρίς όραμα. Είναι μια διαφορετική αρχιτεκτονική του νου. Ένας τρόπος να σκέφτεσαι χωρίς εικόνες, να θυμάσαι χωρίς σκηνές, να νιώθεις χωρίς μορφές. Και ίσως, τελικά, να βλέπεις με έναν εντελώς δικό σου, αόρατο τρόπο.

Συμπερασματικά

Το άρθρο του Psychology Today υπενθυμίζει ότι ο ανθρώπινος νους δεν υπακούει σε μία μόνο νόρμα. Για κάποιους, η φαντασία είναι φωτεινή και γεμάτη εικόνες. Για άλλους, είναι σιωπηλή, αλλά εξίσου δημιουργική. Το σημαντικό δεν είναι αν μπορείς να δεις ένα μήλο με τα μάτια του νου. Είναι αν μπορείς να σκεφτείς, να αισθανθείς και να δημιουργήσεις -ακόμη κι αν το μυαλό σου δεν σχηματίζει καμία εικόνα.

Η φαντασία, τελικά, δεν βρίσκεται στα μάτια. Βρίσκεται στην πρόθεση.