Γιατί δεν μπορείς να σταματήσεις τις υπερβολικές αγορές τα Χριστούγεννα

Κάθε Ιανουάριο επαναλαμβάνεται το ίδιο σκηνικό. Κάποιος κάθεται απέναντί μου, εκνευρισμένος, κοιτάζοντας εκκαθαριστικά πιστωτικών καρτών που δεν βγάζουν νόημα. Ήξερε καλύτερα. Είχε φτιάξει budget από τον Νοέμβριο. Είχε υποσχεθεί πως φέτος θα ήταν διαφορετικά. Κι όμως, ο Δεκέμβριος πέρασε και να ’μαστε πάλι εδώ.

Αυτό που με ενδιαφέρει δεν είναι τόσο η ίδια η σπατάλη, όσο η σταθερή αποτυχία της λογικής πρόθεσης. Μιλάμε για ανθρώπους που παίρνουν σύνθετες αποφάσεις, διαχειρίζονται χρήματα και δείχνουν αυτοέλεγχο στην επαγγελματική τους ζωή. Κι όμως, κάτι στις γιορτές κατακλύζει συστηματικά την κρίση τους. Οι εύκολες εξηγήσεις, αδύναμη θέληση ή επιθετικό marketing, χάνουν την ουσία.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε που στο Psychology Today, φωτίζει μια ψυχική συμμαχία που είχε εντοπίσει ο Πλάτωνας πριν από 24 αιώνες και την οποία η σύγχρονη ψυχολογία συχνά προσπερνά.

Οδηγός για πιο βιώσιμα Χριστούγεννα: τι να αλλάξεις σε δώρα, τραπέζι και διακόσμηση φέτος

Τι είναι το binge drinking και πόσο επικίνδυνο είναι μέσα στις γιορτές;

Η συμμαχία που η λογική δεν μπορεί να νικήσει

Στην Πολιτεία, ο Σωκράτης περιγράφει τρία βασικά μέρη της ανθρώπινης ψυχής. Το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Συνήθως πιστεύουμε ότι λειτουργούν ιεραρχικά. Η λογική αποφασίζει, το θυμικό τη στηρίζει και μαζί συγκρατούν την επιθυμία.

Ο Πλάτωνας, όμως, ήξερε κάτι βαθύτερο. Στο Δ΄ Βιβλίο επισημαίνει ότι το θυμικό δεν συμμαχεί πάντα με τη λογική. Μπορεί να στραφεί και προς την επιθυμία. Και όταν αυτό συμβεί, η λογική δεν έχει καμία ελπίδα.

Αυτό ακριβώς συμβαίνει τα Χριστούγεννα.

Η επιθυμία θέλει κάτι. Το τέλειο δώρο, το εντυπωσιακό τραπέζι, το καινούργιο gadget. Η λογική ξέρει ότι το budget δεν το σηκώνει, ότι τα περσινά στολίδια είναι μια χαρά, ότι το παιδί δεν θα θυμάται πόσα ξοδεύτηκαν. Θα έπρεπε να είναι μια απλή σύγκρουση.

Μέχρι να μπει στο παιχνίδι το θυμικό.

Ξαφνικά το ερώτημα δεν είναι «τι αντέχω οικονομικά», αλλά «τι άνθρωπος είμαι». Τι γονιός δεν προσφέρει μαγικά Χριστούγεννα; Τι θα πουν αν το δώρο είναι μικρότερο; Δεν θα είμαι εγώ αυτός που απογοήτευσε, που φάνηκε τσιγκούνης, που δεν έδειξε αγάπη.

Εδώ η λογική έχει ήδη χάσει. Το ζήτημα δεν είναι πια πρακτικό. Είναι ταυτότητα, τιμή, αποδοχή. Όταν το θυμικό συμμαχεί με την επιθυμία, η λογική παλεύει μόνη της.

Πώς η καταναλωτική κουλτούρα οπλίζει αυτή τη συμμαχία

Το marketing έχει καταλάβει κάτι που η ακαδημαϊκή ψυχολογία ακόμα χωνεύει. Οι άνθρωποι δεν αγοράζουν για λογικούς λόγους. Αγοράζουν για να επιβεβαιώσουν ποιοι είναι.

Οι χριστουγεννιάτικες καμπάνιες στοχεύουν κατευθείαν στη συμμαχία επιθυμίας και θυμικού. Δεν πουλάνε προϊόντα. Πουλάνε ταυτότητα. Νοσταλγία. Ανήκειν. Συναισθηματική ζεστασιά.

Η πραγματική ευφυΐα βρίσκεται στη δημιουργία συναισθηματικής πίεσης. Περιορισμένος χρόνος. Μοναδική ευκαιρία. Κάνε αυτά τα Χριστούγεννα αξέχαστα. Αυτά δεν είναι λογικά επιχειρήματα. Είναι πυροδότηση θυμικών αντανακλαστικών.

Γιατί η θέληση αποτυγχάνει

Όλα αυτά εξηγούν γιατί οι αποφάσεις τύπου «του χρόνου θα ξοδέψω λιγότερα» αποτυγχάνουν σχεδόν πάντα. Η θέληση προσπαθεί να καταστείλει δύο δυνάμεις ταυτόχρονα. Και αυτό απαιτεί διαρκή ένταση.

Η εναλλακτική δεν είναι περισσότερη αυτοπειθαρχία. Είναι αυτό που ο Πλάτωνας ονόμαζε πολιτεία της ψυχής. Μια εσωτερική τάξη όπου όλα τα μέρη λειτουργούν μέσα σε ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο.

Όχι καταπίεση. Τάξη.

Ο άνθρωπος που έχει αναπτύξει αυτή τη μορφή εσωτερικής διακυβέρνησης δεν αντιστέκεται με κόπο. Απλώς δεν ορίζει την αγάπη ή την αξία του μέσω της κατανάλωσης.

Τι μπορείς να κάνεις αυτή την εβδομάδα

Αν διαβάζεις αυτό το κείμενο λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα, η συμμαχία πιθανότατα λειτουργεί ήδη. Αυτό δεν είναι αποτυχία. Είναι ανθρώπινο.

Το σημαντικό είναι να την αναγνωρίσεις. Όταν νιώσεις εκείνη την πίεση του «πρέπει», μπορείς να κάνεις μια παύση. Να αναρωτηθείς αν αυτή η φωνή είναι δική σου ή αν είναι μια αντίδραση σε συναισθηματική χειραγώγηση.

Κάποιες φορές η απάντηση θα παραμείνει «ναι, το θέλω». Και αυτό είναι εντάξει. Το θέμα δεν είναι η άρνηση της επιθυμίας. Είναι η τάξη.

Η καλά οργανωμένη ψυχή

Ο Πλάτωνας περιγράφει τη δικαιοσύνη μέσα στην ψυχή ως μια κατάσταση όπου κάθε μέρος κάνει τη δουλειά του χωρίς να κυριαρχεί πάνω στα άλλα. Η λογική αποφασίζει, το θυμικό στηρίζει, η επιθυμία κινείται εντός ορίων.

Όχι καταστολή. Όχι ασκητισμός. Ισορροπία.

Οι γιορτές θα έρθουν είτε είσαι έτοιμη είτε όχι. Το ερώτημα είναι αν θα τις αντιμετωπίσεις ως ένα κατακερματισμένο σύνολο πιέσεων ή ως ένα οργανωμένο εγώ που ξέρει ποιος είναι.

Όχι εγκρατής από φόβο. Όχι φειδωλή από ενοχή. Αλλά ελεύθερη επειδή καταλαβαίνει τι της συμβαίνει.