Ημέρα Φωτογραφίας και Ανθρωπισμού: Το παιδί και ο γύπας που χάρισαν Πούλιτζερ και βάρος στην Ιστορία

Υπάρχουν ημερομηνίες που μοιάζουν με τυχαίες συναντήσεις, αλλά στην πραγματικότητα κουβαλούν ένα υπόγειο νόημα. Η 19η Αυγούστου είναι μία από αυτές. Είναι η μέρα που γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας, η τέχνη που σταματά τον χρόνο και χαρίζει μνήμη στο φευγαλέο. Είναι όμως και η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπισμού, αφιερωμένη σε όσους δεν κρατούν φακούς αλλά τρόφιμα, φάρμακα και την ίδια τους τη ζωή ως ασπίδα απέναντι στη βία και τον πόλεμο. Αν κοιτάξει κανείς βαθύτερα, αυτές οι δύο επετείοι δεν είναι παράλληλες γραμμές αλλά τέμνονται σε ένα σημείο ουσιαστικό: εκεί όπου το βλέμμα γίνεται παρότρυνση, κι εκεί όπου μια εικόνα μετατρέπεται σε πράξη.

Η φωτογραφία, από το πρώτο πείραμα του Niépce το 1826 έως τον σημερινό καταιγισμό ψηφιακών εικόνων, υπήρξε πάντα κάτι περισσότερο από τεχνική. Είναι ένας καθρέφτης, αλλά και ένα όπλο.

Ο Roger Fenton, όταν αποτύπωνε το 1855 την «Κοιλάδα της Σκιάς του Θανάτου» στον Κριμαϊκό πόλεμο, δεν έδινε μόνο ένα ντοκουμέντο. Χάριζε στην Ευρώπη το πρώτο οπτικό ίχνος του πολέμου.

Οι αδελφοί Ράιτ, το 1903, χρειάζονταν τη φωτογραφία για να αποδείξουν πως ο άνθρωπος πέταξε για πρώτη φορά. Ο Joe Rosenthal, το 1945, με την ανύψωση της σημαίας στην Ίβο Τζίμα, έγραψε ένα εθνικό έπος σε μία μόνο εικόνα.

Αυτό το παράδοξο αποτυπώθηκε με τον πιο σκληρό τρόπο το 1993, στο χωριό Ayod του Σουδάν. Ο Kevin Carter, μέλος του «Bang-Bang Club», τράβηξε το καρέ που θα τον έκανε διάσημο και θα τον κατέστρεφε. Ένα παιδί, λιπόσαρκο, γονατισμένο στο χώμα. Ένας γύπας, καρτερικός, λίγα βήματα πίσω. Όταν η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στους New York Times, προκάλεσε σοκ. Έγινε αφίσα ανθρωπιστικών οργανώσεων, συγκέντρωσε δωρεές, έφερε τον λιμό του Σουδάν στο σαλόνι κάθε δυτικού αναγνώστη.

Μέσα σε έναν χρόνο, η φωτογραφία απέσπασε δύο ανώτατες διακρίσεις: το Pulitzer Prize for Feature Photography (1994) και τον τίτλο Picture of the Year από το American Magazine. Ο Carter αναδείχθηκε διεθνώς και την ίδια στιγμή το εσωτερικό του ρήγμα βάθαινε. Το καρέ που τον απογείωσε ήταν το ίδιο που τον βύθισε. Λίγους μήνες μετά, αυτοκτόνησε, αφήνοντας σημειώματα γεμάτα ενοχή, απογοήτευση και την αίσθηση ότι κουβαλούσε το βάρος ενός κόσμου που δεν μπορούσε να σώσει.

Η Susan Sontag, στο Regarding the Pain of Others, το έθεσε ωμά: «Ίσως μόνο όσοι μπορούν να κάνουν κάτι για να ανακουφίσουν έχουν δικαίωμα να κοιτάζουν τέτοιες εικόνες. Οι υπόλοιποι είμαστε θεατές». Ο Carter έδιωξε τον γύπα, το παιδί -ο Kong Nyong, όπως αποκαλύφθηκε χρόνια αργότερα- οδηγήθηκε στον σταθμό του ΟΗΕ αλλά πέθανε το 2007. Μα η φωτογραφία έγινε μνημείο όχι της διάσωσης, αλλά του διλήμματος.

Η Ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια καρέ-ορόσημα. Η «Napalm Girl» του Nick Ut το 1972, με τη μικρή Kim Phuc να τρέχει γυμνή και καμένη στον δρόμο του Βιετνάμ, συγκλόνισε τον πλανήτη και ενίσχυσε το αντιπολεμικό κίνημα.

Ο «Falling Man» του Richard Drew το 2001, με το σώμα ενός άνδρα που πέφτει από τους Δίδυμους Πύργους, έγινε η πιο σιωπηλή κραυγή της 11ης Σεπτεμβρίου, τόσο αφόρητη που πολλές εφημερίδες αποσύρθηκαν από τη δημοσίευση.

Το άψυχο κορμί του Alan Kurdi το 2015 στην ακτή της Τουρκίας κατέστησε πιο απτό από οποιονδήποτε αριθμό τη φρίκη της προσφυγικής κρίσης. Και η εμβληματική εικόνα του Che Guevara από τον Alberto Korda, το 1960, διέφυγε από το πλαίσιο της ιστορίας της και έγινε παγκόσμιο σύμβολο επανάστασης –συχνά απογυμνωμένο από το αρχικό του νόημα.

Είναι ότι μετά τη δημοσίευσή τους, ο κόσμος δεν ήταν πια ο ίδιος. Μπορεί να μην τερμάτισαν πολέμους, αλλά γέννησαν κινήματα. Μπορεί να μην έσωσαν συγκεκριμένους ανθρώπους, αλλά έσωσαν την αλήθεια από τη λήθη. Και μαζί με αυτήν, μας έθεσαν απέναντι σε μια ενοχλητική ερώτηση: τι κάνουμε με αυτό που βλέπουμε;

Εδώ συναντιέται η φωτογραφία με τον ανθρωπισμό. Γιατί η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπισμού δεν τιμά απλώς τις αποστολές αλληλεγγύης. Τιμά και τη μνήμη του Sérgio Vieira de Mello και των 21 συναδέλφων του που σκοτώθηκαν το 2003 στη Βαγδάτη, σε βομβιστική επίθεση στο αρχηγείο του ΟΗΕ.

Δεν είχαν πίσω τους φακούς, είχαν όμως μπροστά τους ζωές που έπρεπε να προστατευτούν. Ο ανθρωπισμός δεν λειτουργεί για να απαθανατιστεί, λειτουργεί για να δράσει. Και όμως, χωρίς τη φωτογραφία, ο κόσμος ίσως να μη μάθαινε ποτέ την ανάγκη για δράση.

Η φωτογραφία δείχνει εκεί που αλλιώς δεν θα κοιτούσαμε. Ο ανθρωπισμός κάνει εκεί που αλλιώς δεν θα κινούμασταν. Ο φακός χωρίς το χέρι είναι κενό θέαμα. Το χέρι χωρίς τον φακό κινδυνεύει να χαθεί στη σιωπή.

Σε μια εποχή υπερπληθώρας εικόνων, η πρόκληση είναι να ξεχωρίσουμε εκείνες που δεν ζητούν απλώς ένα «like» αλλά απαιτούν ανταπόκριση. Ο Carter δεν άντεξε το βάρος. Το έργο του όμως αντέχει. Και μας θυμίζει ότι κάπου, κάθε μέρα, κάποιο παιδί χρειάζεται κάτι περισσότερο από το βλέμμα μας. Χρειάζεται το χέρι μας.

Η φωτογραφία είναι το καρέ που σταματά τον χρόνο

Ο ανθρωπισμός είναι η πράξη που συνεχίζει τον χρόνο. Μαζί μπορούν να γίνουν η αλυσίδα που μετατρέπει τη μνήμη σε ευθύνη. Γιατί δεν μπορείς να γιορτάσεις τη φωτογραφία χωρίς να σκεφτείς τον άνθρωπο. Και δεν μπορείς να τιμήσεις τον ανθρωπισμό χωρίς να θυμάσαι τις εικόνες που μας έκαναν να πιστέψουμε ότι πρέπει να δράσουμε. Όταν η μαρτυρία και η πράξη συνδεθούν, τότε η Ιστορία παύει να είναι απλώς ένα άλμπουμ πόνου και γίνεται το πεδίο όπου, έστω και αργά, οι άνθρωποι προσπάθησαν να γίνουν καλύτεροι.