Η Marina Abramović έγινε 79, ενώ η σχέση της με τον Ulay & το ποιητικό αντίο τους δεν γέρασαν μέρα
Μια σχέση που λειτούργησε σαν κοινό νευρικό σύστημα, μια διαδρομή 2.500 χιλιομέτρων πάνω στο Σινικό Τείχος για να ειπωθεί το πιο αθόρυβα συγκλονιστικό αντίο. Μια αναπάντεχη συνάντηση στο MoMA που πάγωσε τον χρόνο, και μια αγάπη που στα 79α γενέθλια της Marina Abramović μοιάζει ακόμα σαν εκείνη την πρώτη στιγμή που αναγνώρισαν ο ένας τον άλλον -κι εμάς να ανακαλύπτουμε μαζί τους μια ιστορία της προκοπής. Ένα παράδοξο που γίνεται ακόμη πιο ποιητικό αν σκεφτεί κανείς πως είχαν την ίδια μέρα γενέθλια αλλά εκείνος έφυγε από τη ζωή πριν από πέντε χρόνια, κάνοντας την απουσία του να είναι ξανά η πιο ηχηρή παρουσία. «Πάντα ανέβαζα στη σκηνή τους φόβους μου για να μπορέσω να τους υπερβώ». Έτσι ανέβηκε κι εκείνος, ο Ulay, χρόνια μετά τον χωρισμό, στη δική της σκηνή. Το δικό της «Στη δουλειά μου θέλω απόλυτο έλεγχο. Στη ζωή μου δεν θέλω κανέναν» πήρε σάρκα και οστά εκείνη τη στιγμή -και όταν αυτά τα δύο σώματα κάθισαν αντικριστά, το βίντεο έγινε το πιο συγκλονιστικό τεκμήριο ενός έρωτα που αρνήθηκε να γεράσει.
Γεννημένη σαν σήμερα, 30 Νοεμβρίου του 1946, η Marina Abramović γίνεται 79 ετών και η δημόσια αφήγηση γύρω από τα γενέθλιά της δεν ακολουθεί τον αναμενόμενο τόνο μιας απλής βιογραφικής επετείου, αλλά αποκτά μια ιδιαίτερη βαρύτητα επειδή επιστρέφει διαρκώς σε εκείνη τη σχέση που υπήρξε καθοριστική. Όχι λόγω ρομαντικών εξάρσεων αλλά λόγω της ακρίβειας με την οποία χτίστηκε, εξελίχθηκε, εξαντλήθηκε και τελικά τεκμηριώθηκε στη μνήμη του κόσμου μέσα από έργα που άγγιξαν το όριο της ανθρώπινης αντοχής.
Η σχέση της με τον Ulay λειτουργεί ακόμη ως παράδειγμα δύο ανθρώπων που αποφάσισαν, σχεδόν με εργαστηριακή πειθαρχία, να δοκιμάσουν τι σημαίνει να μοιράζεσαι το σώμα, τη σκέψη, τον χρόνο και τον κίνδυνο χωρίς να απαιτείς από τον άλλον επιβεβαιώσεις ή ρομαντική σταθερότητα. Το γεγονός ότι γεννήθηκαν την ίδια μέρα δημιουργεί ένα δεδομένο που δεν οδηγεί σε μεταφυσικές αναγνώσεις αλλά σε μια ουσιαστική αναγνώριση του τρόπου με τον οποίο δύο παράλληλες αφετηρίες μπορούν να συναντηθούν και να δημιουργήσουν κάτι κοινό χωρίς να περιορίζουν τις ατομικές διαδρομές.
Ulay και Marina γεννημένοι την ίδια μέρα
Το ενδιαφέρον εδώ είναι πως ενώ ο κόσμος συζητά ακόμη τη συνάντησή της με τον Ulay στο MoMA, εκείνη δεν τη χρησιμοποιεί ως σύμβολο μελοδραματικής επιστροφής αλλά ως γεγονός που συνέβη μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο, με συγκεκριμένη λειτουργία και με σαφές αποτέλεσμα.
Όταν άνοιξε τα μάτια της και τον είδε απέναντί της, δεν χρειάστηκε να ειπωθεί τίποτα. Η γλώσσα του σώματος τα είπε όλα. Η στιγμή κατέγραψε κάτι που δεν ήταν ανάγκη να ονομαστεί. Δεν επρόκειτο για συμφιλίωση, ούτε για νοσταλγία, ούτε για αναβίωση. Ήταν ένα βλέμμα αναγνώρισης ανάμεσα σε δύο ανθρώπους που έχουν συνεργαστεί τόσο βαθιά ώστε η παρουσία του ενός αποτελεί ακόμη ενεργοποιητή νοήματος για τον άλλον.
Η σχέση τους δεν στηρίχθηκε ποτέ σε ομαλές συνθήκες
Η Abramović έχει μιλήσει πολλές φορές για το πώς η αυστηρή, σχεδόν στρατιωτική ανατροφή της την οδήγησε σε μια τέχνη που διερευνά τον πόνο, την αντοχή, την υπέρβαση και την πειθαρχία. Ο Ulay, από την άλλη, είχε μια εσωτερική ενέργεια που λειτουργούσε πιο αθόρυβα αλλά όχι λιγότερο έντονα.
Όταν συναντήθηκαν, δεν συγκρούστηκαν αλλά συγχρονίστηκαν. Το «κοινό νευρικό σύστημα» τους δεν είναι μια ποιητική εικόνα αλλά ο πιο κατάλληλος όρος για να περιγράψει την πρακτικότητα με την οποία υπήρξαν. Δούλεψαν ως μονάδα, κοιμήθηκαν στους δρόμους, ταξίδεψαν σε χωριά της Ευρώπης, έκαναν performances που δεν είχαν σκοπό να σοκάρουν αλλά να χαρτογραφήσουν το εύρος της ανθρώπινης πίεσης όταν εφαρμόζεται συνειδητά. Στη διάρκεια εκείνων των χρόνων διαμόρφωσαν μια σχέση που δεν διέθετε την ασφάλεια της παραδοσιακής συντροφικότητας αλλά είχε μια σταθερότητα θεμέλιου έργου.
Η πορεία τους στο Σινικό Τείχος αποτελεί σημείο καμπής που δεν πρέπει να διαβάζεται ως ρομαντική χειρονομία.
Οι περισσότεροι επιμένουν να την αντιμετωπίζουν ως ποιητικό τέλος, όμως η πραγματικότητα είναι πιο αυστηρή. Η απόφαση να περπατήσουν από αντίθετα άκρα και να συναντηθούν στη μέση δεν ήταν φτιαγμένη για να συγκινήσει τον κόσμο. Ήταν ο πιο έντιμος τρόπος να τερματίσουν κάτι που είχε εξαντληθεί. Η διαδρομή τους ήταν προϊόν υπομονής και πειθαρχίας. Χρειάστηκαν χρόνια διαπραγματεύσεων με τις κινεζικές αρχές, αποδοχή της δυσκολίας, διαχείριση επώδυνων διαδρομών, ημέρες απόλυτης κούρασης. Η Abramović περπατούσε πάνω σε βράχους, σε σημεία όπου το σώμα έπρεπε να παραμείνει σε συνεχή εγρήγορση. Ο Ulay διέσχιζε ερήμους με μια ομάδα που ακολουθούσε από κοντά επειδή ήταν αδύνατο να μείνει εντελώς μόνος. Όταν τελικά συναντήθηκαν στη μέση, δεν έμοιαζαν με ανθρώπους που ολοκληρώνουν ένα παραμύθι. Ήταν δύο ενήλικες που κατανοούσαν ότι το έργο τους, όχι η σχέση τους, είχε μόλις ολοκληρωθεί.
Εκεί τελείωσε μια εποχή.
Γι’ αυτό και η σιωπή των είκοσι δύο χρόνων που ακολούθησε δεν έχει τίποτα το μυστηριώδες. Ήταν η φυσική συνέπεια δύο ανθρώπων που έπρεπε να συνεχίσουν χωριστά για να μη χαθεί η ακεραιότητα που είχαν χτίσει μαζί. Ο Ulay βρήκε άλλους δρόμους. Δημιούργησε νέα ζωή. Η Abramović συνέχισε να διευρύνει το έργο της, έφτασε σε επίπεδα διεθνούς αναγνώρισης, αλλά ποτέ δεν εκμεταλλεύτηκε το όνομα του Ulay για να χτίσει αφήγημα πάνω του. Ήξερε ότι η σχέση τους είχε ήδη πάρει τη θέση της στην ιστορία και δεν χρειαζόταν καμία επιπλέον δραματοποίηση.
Γιατί η συνάντηση στο MoMa θα είναι πάντα άξια αναφοράς;
Όχι επειδή υπήρχε κρυμμένο συναίσθημα αλλά επειδή η μακρά σιωπή ανάμεσά τους επέτρεψε σε εκείνο το δευτερόλεπτο να γίνει ενέργεια που μεταδόθηκε σχεδόν ακαριαία στο κοινό. Όταν η Abramović αναγνώρισε τον Ulay, δεν χρειάστηκε να αλλάξει έκφραση για να γίνει αντιληπτό ότι η παρουσία του ενεργοποίησε μνήμη που δεν είχε ανάγκη να ειπωθεί. Η χειρονομία που ακολούθησε ήταν καθαρή. Άγγιξε τα χέρια του επειδή αυτό απαιτούσε η στιγμή και όχι επειδή ήθελε να ξαναγράψει την ιστορία τους. Οι άνθρωποι γύρω τους συγκινήθηκαν γιατί είδαν κάτι που σπάνια εμφανίζεται σε δημόσιο χώρο. Το ανέκφραστο μεσω της απόλυτης έκφρασης. Το μη κατασκευασμένο. Το ανυπεράσπιστο χωρίς να γίνεται αδύναμο.
Το δίχως τέλος μιας ιστορίας της προκοπής
Η απώλεια του Ulay δεν παρουσιάστηκε ποτέ από την ίδια ως τραγωδία. Μια μεγάλη επίσης αλήθεια είναι ότι η σχέση τους δεν χρειάζεται εξιδανίκευση για να διατηρηθεί ζωντανή, και αυτό διότι χτίστηκε με τρόπο που δεν φθείρεται από τον χρόνο. Δεν είχαν ανάγκη από υποσχέσεις, ούτε από αφηγήσεις που ωραιοποιούν την πραγματικότητα.
Και μπορεί εκείνος να έφυγε από τη ζωή στις 2 Μαρτίου του 2020 αλλά το τέλος δεν μπήκε ποτέ, γιατί αυτό που έχτισαν δεν είχε μηδενικό σημείο για να επιστρέψει. Υπήρξε το κοινό νευρικό σύστημα μιας δεκαετίας, η σιωπή μιας εικοσαετίας και εκείνη η μία στιγμή στο MoMA που κατέστησε σαφές ότι ό,τι έκλεισε δεν εξαφανίστηκε.
Ο θάνατος του γεννημένου επίσης σαν σήμερα Γερμανού καλλιτέχνη, δεν ακυρώνει τίποτα. Απλώς αφήνει καθαρότερο το σχήμα της σχέσης τους. Χωρίς δράματα, χωρίς επανενώσεις, χωρίς ανάγκη συνέχειας. Ένας δεσμός που είπε όσα είχε να πει με την ίδια ακρίβεια που έζησε. Κι αντί να γεράσει, έμεινε εκεί που είχε πάντα θέση. Στον χώρο όπου η παρουσία δεν χρειάζεται σώμα για να μετρήσει και το αντίο δεν αφαιρεί τίποτα από όσα ειπώθηκαν κάποτε σωστά.
Η Marina Abramović με δικά της λόγια
«Ο χρόνος είναι ψευδαίσθηση. Υπάρχει μόνο όταν σκεφτόμαστε το παρελθόν και το μέλλον. Στο παρόν, εδώ και τώρα, ο χρόνος δεν υπάρχει»
«Μην με ρωτάς γιατί. Δεν ξέρω. Δεν έχω απάντηση για αυτή την παρανοϊκή συμπεριφορά»
«Ένας μεγάλος καλλιτέχνης πρέπει να είναι έτοιμος να αποτύχει»
«Δεν σταματάμε ποτέ να αγαπάμε σιωπηλά όσους κάποτε αγαπήσαμε δυνατά»
«Καθαρίζουμε το εξωτερικό μας σπίτι αλλά το πιο σημαντικό σπίτι να καθαρίσουμε είναι ο εαυτός μας και αυτό δεν το κάνουμε ποτέ»
«Οι περισσότεροι νιώθουν άνετα με το οικείο. Εγώ πέρασα τη ζωή μου κάνοντας το αντίθετο»
«Οι πιο επαναστατικές ιδέες δεν πουλιούνται. Αλλάζουν το μυαλό»
«Θέλω να δημιουργώ καταστάσεις όπου οι άνθρωποι ξεχνούν τον χρόνο»
«Είναι εντάξει να μην είμαστε τέλειοι. Είναι εντάξει να έχουμε προβλήματα. Είναι εντάξει να κλαίμε και να δείχνουμε τα συναισθήματά μας»
«Όταν ο πόνος είναι τόσο έντονος που νομίζεις ότι θα χάσεις τις αισθήσεις σου, αν πεις στον εαυτό σου "και λοιπόν, χάσε τες", ο πόνος υποχωρεί»
«Αν επιλέγουμε τον εύκολο δρόμο δεν αλλάζουμε ποτέ»
«Η άυλη τέχνη είναι η πιο ισχυρή γιατί δεν συναντά εμπόδια. Υπάρχει μόνο ενέργεια και εγώ πιστεύω στην ενέργεια»
«Στο σώμα του περφόρμερ δεν έχει σημασία πώς δείχνεις. Δεν μετρά αν είσαι μεγάλος, χοντρός, όμορφος ή άσχημος. Το μόνο που μετρά είναι το χάρισμά σου και ο τρόπος που εκφράζεις την ιδέα σου»
«Τι είναι η τέχνη αν όχι η αποκάλυψη της ανθρώπινης φύσης»
«Πάντα ανέβαζα στη σκηνή τους φόβους μου για να μπορέσω να τους υπερβώ»
«Σε μια μη λεκτική συνομιλία με έναν άγνωστο δεν μπορεί να κρυφτεί πίσω από τις λέξεις. Δεν μπορεί να χτίσει τοίχο»
«Συνειδητοποιώ τη δύναμη της τέχνης που δεν κρέμεται στους τοίχους των γκαλερί»
«Μια δυνατή performance μεταμορφώνει όλους όσοι βρίσκονται στο δωμάτιο»
«Θέλω να κυριαρχήσω στον ανδρικό κόσμο»
«Η τέχνη προέρχεται από τη ζωή, όχι από το στούντιο»
«Θέλουμε πάντα να κάνουμε τα πράγματα όπως μας αρέσουν. Για αυτό δεν αλλάζουμε ποτέ»
«Ρώτησαν κάποτε τον Πικάσο τι σημαίνουν οι πίνακές του και είπε: "Ξέρεις ποτέ τι τραγουδούν τα πουλιά; Δεν ξέρεις, αλλά τα ακούς". Έτσι κι η τέχνη. Μερικές φορές αρκεί να κοιτάς»
«Το πιο δύσκολο είναι να κάνεις κάτι που μοιάζει με σχεδόν τίποτα»
«Αυτό που αποκτάς είναι το άνοιγμα του νου σου. Δεν κηρύττω νέα θρησκεία. Τελετουργώ τις καθημερινές πράξεις. Πίνεις το νερό. Μετράς το ρύζι. Κάθεσαι στο Crystal Cave. Ξαπλώνεις στο Levitation Chamber. Σπρώχνεις τον εαυτό σου σε νέο επίπεδο»
«Όλη μου η έμπνευση προέρχεται από τη ζωή και για αυτό δεν τελειώνει ποτέ»
«Από τη στιγμή που γεννιέσαι μπορείς να πεθάνεις. Πιστεύω πως για έναν καλλιτέχνη είναι σημαντικό να στοχάζεται πάνω σε αυτό»
«Είχα τεράστιο φόβο για το αίμα και το πρώτο που έκανα ήταν να κόψω τον εαυτό μου για να δω τι θα συμβεί. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος να ξαναχτίσεις τον εαυτό σου»
«Η αληθινή αγάπη για αυτό που κάνεις είναι η απάντηση σε όλα»
«Ο μόνος τρόπος να αλλάξεις τη συνείδηση και τον κόσμο γύρω σου είναι να ξεκινήσεις από τον εαυτό σου»
«Ηχογράφησα μια γέφυρα που κατέρρεε και ήθελα να παίξει ξαφνικά και πολύ δυνατά καθώς άνθρωποι περνούσαν από μια μεγάλη γέφυρα στο Βελιγράδι. Το συμβούλιο το απαγόρευσε. Η φαντασία τους είναι μικρή. Η δική μου μεγάλη. Θέλω πάντα να ταρακουνώ τα πάντα»
«Μισώ το στούντιο. Είναι παγίδα που οδηγεί σε υπερπαραγωγή και επανάληψη. Μια συνήθεια που ρυπαίνει την τέχνη»
«Στη δουλειά μου θέλω απόλυτο έλεγχο. Στη ζωή μου δεν θέλω κανέναν»
«Από τα πρώτα χρόνια της performance art τη δεκαετία του ’70 η στάση –δική μου και των συναδέλφων μου– ήταν ότι δεν πρέπει να υπάρχει τεκμηρίωση. Η performance ήταν το έργο και δεν έπρεπε να υπάρχει καταγραφή»
«Στα πενήντα το καλύτερο που μπορείς να κάνεις είναι να χορέψεις αργεντίνικο ταγκό»
«Για να κάνεις performance art πρέπει να δίνεις το εκατό τοις εκατό. Δίνω το εκατό τοις εκατό και μετά ό,τι γίνει, έγινε»
«Οι ιστορίες είναι σημαντικές για κάθε performance. Η ιστορία ζωής του καλλιτέχνη διαμορφώνει το έργο του και οι ιστορίες ζωής του κοινού διαμορφώνουν τον τρόπο που το δέχονται»
«Πιστεύω ότι η ζωή είναι πιο σύντομη. Για αυτό πρέπει να κάνουμε την εμπειρία πιο μεγάλη»
«Βλέπω αν είμαι χοντρή, άσχημη ή αν κρέμεται το δέρμα μου. Όταν δεν μου κάνουν τα ρούχα γίνομαι ανασφαλής με το τι τρώω»
«Η ευτυχία γεννιέται από την πλήρη κατανόηση του ίδιου σου του είναι»
«Με ρωτούν γιατί λίγες γυναίκες πετυχαίνουν στην τέχνη. Επειδή δεν είναι έτοιμες να θυσιάσουν όσο οι άντρες. Θέλουν άντρα, οικογένεια, παιδιά, αγάπη και να είναι και καλλιτέχνιδες. Και δεν γίνεται. Είναι αδύνατο»
«Αν δεις ένα σώμα της Αναγέννησης σήμερα θεωρείται άσχημο. Όλοι πρέπει να είναι αδύνατοι. Αλλά το αναγεννησιακό σώμα με αυτή τη ροή της σάρκας ήταν ομορφιά»
«Για μένα ο πόνος και το αίμα είναι μέσα έκφρασης»
«Σε κάθε αρχαίο πολιτισμό υπάρχουν τελετουργίες που δοκιμάζουν το σώμα ως τρόπο κατανόησης ότι η ενέργεια της ψυχής είναι άφθαρτη»
«Οι γονείς μου είχαν έναν τρομερό γάμο. Γιόρτασαν κάποτε την επέτειο. Γιατί; Ίσως επειδή άντεξαν τόσα χρόνια χωρίς να σκοτωθούν»
«Λόγω της τεχνολογίας δεν αναπτύσσουμε τηλεπάθεια. Δεν τη χρησιμοποιούμε. Χρησιμοποιούμε τα κινητά. Γιατί»
«Κάθε πάρτι είναι το ίδιο. Πάρα πολλοί άνθρωποι, πολύ λίγο φαγητό και αναμονή. Βαριέμαι αφόρητα τα πάρτι»
«Το να μιλάς για performance είναι παράξενο. Είναι κάτι άυλο. Δεν το βλέπεις, δεν το αγγίζεις. Μόνο το νιώθεις»
«Δεν μπορείς να χορογραφήσεις τον θάνατο αλλά μπορείς να χορογραφήσεις την κηδεία σου»
«Δεν υπάρχει τίποτα πιο τραγικό από καλλιτέχνες των ’70s που συνεχίζουν να κάνουν τέχνη των ’70s»
«Δεν ξέρω τίποτα για τη μετά θάνατον ζωή γιατί δεν έχω πάει εκεί ακόμα»
Για την ιστορία ή αλλιώς λίγα λόγια για την Abramović
Η Marina Abramović γεννήθηκε στο Βελιγράδι το 1946 και μεγάλωσε μέσα σε μια οικογένεια που αντιμετώπιζε την πειθαρχία σαν καθημερινό καθεστώς. Η μητέρα της επέβαλε αυστηρούς κανόνες, περιορισμούς και ένα πρόγραμμα που δεν άφηνε χώρο για εκτροπές, κι αυτό το πλαίσιο, όσο ασφυκτικό κι αν υπήρξε, λειτούργησε ως πρώτη άσκηση αντοχής σε μια ζωή που αργότερα θα χτιζόταν πάνω στην υπέρβαση. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Βελιγραδίου και στη συνέχεια στο Ζάγκρεμπ, αλλά από νωρίς εγκατέλειψε οτιδήποτε θύμιζε συμβατική καλλιτεχνική πορεία. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 άρχισε να χρησιμοποιεί το σώμα της ως το βασικό εργαλείο της τέχνης της, κι εκεί ξεκίνησε η πραγματική της διαδρομή: έργα που έβαζαν την αντοχή, τον πόνο, την έκθεση, την ευαλωτότητα και την ωμή ανθρώπινη αντίδραση στο κέντρο της σκηνής. Με το Rhythm 0 το 1974 έθεσε τον εαυτό της κυριολεκτικά στη διάθεση του κοινού, επιτρέποντας σε κάθε θεατή να χρησιμοποιήσει πάνω της 72 αντικείμενα —από ένα τριαντάφυλλο ως ένα φορτωμένο όπλο— αποκαλύπτοντας εκείνη τη λεπτή γραμμή ανάμεσα στην παρατήρηση και την βία. Λίγο μετά ξεκίνησε η δεκαετής συνεργασία της με τον Ulay, που σημάδεψε τόσο την ίδια όσο και την ιστορία της performance art. Έζησαν νομαδικά, δούλεψαν χωρίς σταθερό στούντιο, ακολούθησαν περάσματα, σύνορα, πόλεις, χωριά, και δημιούργησαν έργα που σήμερα θεωρούνται θεμέλια του είδους. Μετά τον χωρισμό και το τέλος του Great Wall project, η Abramović συνέχισε μόνη της, με έργα όπως το Balkan Baroque, το The House with the Ocean View και, φυσικά, το The Artist Is Present στο MoMA, που καθόρισε ολόκληρη τη γενιά των θεατών που ήρθαν σε επαφή με την τέχνη της όχι μέσα από αίματα, μαχαίρια, ή δοκιμασίες αλλά μέσα από την απλότητα του βλέμματος. Η πορεία της από τα χρόνια του Βελιγραδίου μέχρι τις μεγαλύτερες αίθουσες του κόσμου δεν ήταν ποτέ μια γραμμική άνοδος, αλλά μια συνεχής επιστροφή στο ίδιο ερώτημα για το τι σημαίνει να είσαι παρών στη ζωή σου. Μέσα σε δεκαετίες διεθνούς αναγνώρισης, συνεργασιών, διδακτορικών, βραβείων και αντιδράσεων, δεν εγκατέλειψε ποτέ τη βασική της πεποίθηση ότι η τέχνη ξεκινά από τη ζωή, όχι από το στούντιο, κι ότι το σώμα είναι πάντα το πρώτο υλικό που πρέπει να αντέξει.
Bloggers
