Ο Αϊνστάιν έλεγε «Τα μεγάλα πνεύματα συναντούν πάντα λυσσαλέα αντίσταση από τα μέτρια μυαλά»

Τον Αϊνστάιν όλοι τον ξέρουν αλλά πόσοι γνωρίζουν πραγματικά αυτόν τον θρυλικό βραβευμένο με Νόμπελ Φυσικής στοχαστή; Πιθανότατα ξέρουν τη θεωρία της σχετικότητας ή για την περίφημη εξίσωση του, E = mc². Ίσως κάποιος άλλος να έχει ακούσει ότι, ως παιδί, μισούσε το σχολείο. Αλλά, αλήθεια, τι άλλο υπάρχει να μάθει κάποιος για εκείνον;

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν γεννήθηκε στις 14 Μαρτίου 1879 στην πόλη Ουλμ της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Έζησε σε μια εποχή ταραγμένη και μεταμορφωτική, ανάμεσα σε δύο Παγκόσμιους Πολέμους, και πέθανε στις 18 Απριλίου 1955, αφήνοντας πίσω του όχι μόνο επιστημονική πρόοδο, αλλά ένα νέο πλαίσιο κατανόησης του κόσμου.

Όταν ήταν μόλις πέντε ετών, ο πατέρας του τού χάρισε μια πυξίδα. Ο μικρός Άλμπερτ δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί η βελόνα αρνιόταν να στραφεί αλλού. Τι δύναμη αόρατη την καθοδηγεί; Τι νόμος υπάρχει πέρα από την όραση; Από τότε ξεκίνησε ένα διαρκές φιλοσοφικό πάθος: να αποκωδικοποιήσει το αόρατο.

Στο σχολείο δεν τα πήγαινε καλά -όχι λόγω έλλειψης ευφυΐας, αλλά λόγω απέχθειας στην αποστήθιση και στη στείρα πειθαρχία. Στα δώδεκά του, δίχως βοήθεια, μελέτησε άλγεβρα και Ευκλείδεια γεωμετρία και απέδειξε μόνος του το Πυθαγόρειο θεώρημα. Η σκέψη του λειτουργούσε όχι γραμμικά, αλλά εκθετικά: δημιουργούσε ερωτήσεις, αντί να κυνηγά μόνο απαντήσεις.

Όπως είναι γνωστό σε όσους έχουν διαβάσει σχετικά με τη ζωή του, απέτυχε στην πρώτη του προσπάθεια να εισαχθεί στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, μα δεν το έβαλε κάτω. Όταν αποφοίτησε, δεν βρήκε θέση στην πανεπιστημιακή κοινότητα και εργάστηκε στο Ελβετικό Γραφείο Ευρεσιτεχνιών. Παράλληλα, μελετούσε, συλλογιζόταν και, σιωπηλά, μετουσίωνε τον κόσμο σε θεωρία.

Δημοσίευσε τέσσερις μελέτες που άλλαξαν για πάντα την κατανόηση της φυσικής: απέδειξε την ύπαρξη των ατόμων, περιέγραψε τη φύση του φωτός, διατύπωσε την ειδική θεωρία της σχετικότητας και έγραψε την εξίσωση που συνόψισε το σύμπαν σε λίγους μόνο χαρακτήρες: E = mc².

Μέσα από αυτήν, η ενέργεια και η μάζα έγιναν όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο κόσμος έπαψε να είναι ένα στατικό σκηνικό και αποκαλύφθηκε ως ροή, μεταμόρφωση, δυναμική ισορροπία. Η σκέψη του δεν σταματούσε στις εξισώσεις αλλά τις έβλεπε ως παράθυρα προς το άγνωστο, ως απόπειρες να ψηλαφίσει τον μηχανισμό του Θεού.

«Θέλω να γνωρίσω τις σκέψεις του Θεού. Τα υπόλοιπα είναι λεπτομέρειες». Από αυτή τη φράση κι μόνο γίνεται φανερό πως, για τον Αϊνστάιν, ο Θεός δεν ήταν μια μεταφυσική οντότητα, αλλά η ίδια η τάξη, η λογική, το κάλλος του σύμπαντος. Είναι επίσης σαφές πως ο κόσμος, για εκείνον δεν ήταν ένα χαοτικό συνονθύλευμα, αλλά κώδικας που αξίζει να αποκρυπτογραφηθεί -όχι για να κυριαρχήσεις πάνω του, αλλά για να τον κατανοήσεις.

Καθώς ο ναζισμός αναδυόταν στη Γερμανία, ο Αϊνστάιν, Εβραϊκής καταγωγής, έγινε στόχος του καθεστώτος. Ακαδημαϊκοί τον αποκήρυξαν, βιβλία του κάηκαν, το όνομά του διαγράφηκε από την δημόσια ζωή. Το 1932, εγκατέλειψε οριστικά την πατρίδα του και κατέφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Γερμανία τον χαρακτήρισε εχθρό του κράτους και έθεσε επικήρυξη στο κεφάλι του.

Λίγο πριν ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, προειδοποίησε τις αμερικανικές αρχές πως η ναζιστική Γερμανία ενδέχεται να αναπτύσσει ατομική βόμβα. Η επιστολή του προς τον Ρούζβελτ οδήγησε στο ξεκίνημα του Σχεδίου Μανχάταν -αν και ο ίδιος, λόγω των ειρηνιστικών του πεποιθήσεων, αποκλείστηκε από την ενεργή συμμετοχή. Αργότερα μετάνιωσε για την υπογραφή εκείνη, μα ποτέ δεν απαρνήθηκε την ευθύνη της πρόβλεψης.

Αντιθέτως, έλεγε: «Δεν έχω κάποιο ιδιαίτερο χάρισμα. Είμαι απλώς παθιασμένα περίεργος. Δεν είναι ότι είμαι τόσο έξυπνος -είναι ότι δεν τα παρατάω ποτέ». Μια ζωή γεμάτη ατάκες- μανιφέστο ενός ανθρώπου που πίστευε ότι η σκέψη πρέπει να προκύπτει από την επιμονή, όχι από το κύρος.

Ο θεμελιωτής της Θεωρίας της Σχετικότητας έζησε ως παρατηρητής του σύμπαντος και υπηρέτης της αλήθειας.
Ό,τι κι αν γνώριζε, ποτέ δεν σταμάτησε να θαυμάζει αυτό που δεν γνώριζε. Δεν υποτάχθηκε στον θαυμασμό της διασημότητας, δεν εξαγοράστηκε από το κύρος της αναγνώρισης. Παρέμεινε μέχρι τέλους ένας στοχαστής, που ήξερε ότι η ελευθερία ξεκινά όταν αρχίζεις να αμφισβητείς ακόμη και τα αυτονόητα.

1. Υπάρχουν μόνο δύο τρόποι να ζήσεις τη ζωή σου. Ο ένας είναι σαν τίποτα να μην είναι θαύμα. Ο άλλος είναι σαν όλα να είναι θαύμα.
2. Είμαι αρκετά καλλιτέχνης ώστε να αντλώ ελεύθερα από τη φαντασία μου. Η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Η γνώση είναι περιορισμένη. Η φαντασία περικλείει τον κόσμο.
3. Αν δεν μπορείς να το εξηγήσεις σε ένα εξάχρονο παιδί, τότε δεν το έχεις καταλάβει πραγματικά.
4. Αν θέλεις τα παιδιά σου να γίνουν έξυπνα, διάβασέ τους παραμύθια. Αν θέλεις να γίνουν πιο έξυπνα, διάβασέ τους περισσότερα παραμύθια.
5. Η λογική θα σε πάει από το Α στο Ω. Η φαντασία θα σε πάει παντού.
6. Η ζωή είναι σαν να κάνεις ποδήλατο. Για να διατηρήσεις την ισορροπία σου, πρέπει να συνεχίσεις να κινείσαι.
7. Όποιος δεν έχει κάνει ποτέ λάθος, δεν έχει προσπαθήσει ποτέ για κάτι καινούργιο.
8. Μιλάω σε όλους με τον ίδιο τρόπο, είτε είναι ο σκουπιδιάρης είτε ο πρόεδρος του πανεπιστημίου.
9. Μην απομνημονεύεις κάτι που μπορείς να το αναζητήσεις.
10. Όταν φλερτάρεις ένα όμορφο κορίτσι, μια ώρα μοιάζει με δευτερόλεπτο. Όταν κάθεσαι πάνω σε αναμμένο κάρβουνο, ένα δευτερόλεπτο μοιάζει με ώρα. Αυτή είναι η σχετικότητα.
11. Ένας έξυπνος άνθρωπος λύνει ένα πρόβλημα. Ένας σοφός άνθρωπος το αποφεύγει.
12. Η επιστήμη χωρίς τη θρησκεία είναι χωλή, η θρησκεία χωρίς την επιστήμη είναι τυφλή.
13. Οποιοσδήποτε ανόητος μπορεί να γνωρίζει. Το ζητούμενο είναι να κατανοείς.
14. Η πραγματικότητα είναι απλώς μια ψευδαίσθηση – αν και πολύ επίμονη.
15. Αν ξέραμε τι ακριβώς κάναμε, δεν θα το λέγαμε έρευνα, έτσι δεν είναι;
16. Δεν έχω κάποιο ιδιαίτερο ταλέντο. Είμαι απλώς παθιασμένα περίεργος.
17. Ο άνθρωπος είναι ένα μέρος του όλου που αποκαλούμε «σύμπαν», ένα μέρος περιορισμένο στον χρόνο και τον χώρο. Βιώνει τον εαυτό του, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του σαν κάτι ξεχωριστό από το υπόλοιπο — μια οπτική ψευδαίσθηση της συνείδησής του. Αυτή η ψευδαίσθηση είναι ένα είδος φυλακής για εμάς, που μας περιορίζει στις προσωπικές μας επιθυμίες και στην αγάπη μόνο για λίγους ανθρώπους που βρίσκονται κοντά μας. Το καθήκον μας είναι να απελευθερωθούμε από αυτή τη φυλακή διευρύνοντας τον κύκλο της συμπόνιας μας ώστε να αγκαλιάσει όλα τα έμβια όντα και ολόκληρη τη φύση μέσα στην ομορφιά της.
18. Προσπάθησε να μη γίνεις άνθρωπος της επιτυχίας. Προσπάθησε να γίνεις άνθρωπος της αξίας.
19. Το σημαντικό είναι να μην πάψεις ποτέ να κάνεις ερωτήσεις. Η περιέργεια έχει τον δικό της λόγο ύπαρξης. Δεν μπορείς παρά να νιώσεις δέος όταν στοχάζεσαι τα μυστήρια της αιωνιότητας, της ζωής, της θαυμαστής δομής της πραγματικότητας. Αρκεί να προσπαθεί κανείς να κατανοήσει έστω και λίγο από αυτό το μυστήριο κάθε μέρα.
20. Ο κόσμος όπως τον έχουμε δημιουργήσει είναι προϊόν της σκέψης μας. Δεν μπορεί να αλλάξει αν δεν αλλάξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
21. Η πιο όμορφη εμπειρία που μπορούμε να έχουμε είναι το μυστηριώδες. Είναι το θεμελιώδες συναίσθημα που βρίσκεται στην απαρχή της αληθινής τέχνης και της αληθινής επιστήμης.
22. Όταν αποδεχτείς ότι το σύμπαν είναι ύλη που διαστέλλεται στο τίποτα που είναι κάτι, τότε δεν σου φαίνεται παράλογο να φοράς ριγέ με καρό.
23. Δεν ξέρω με τι όπλα θα γίνει ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά ο Τέταρτος θα γίνει με ρόπαλα και πέτρες.
24. Αν δεν ήμουν φυσικός, πιθανόν θα ήμουν μουσικός. Συχνά σκέφτομαι με μουσική. Ζω τα όνειρά μου μέσα στη μουσική. Βλέπω τη ζωή μου μέσα από τη μουσική.
25. Δεν αποτυγχάνεις ποτέ, εκτός αν σταματήσεις να προσπαθείς.
26. Τα μεγάλα πνεύματα συνάντησαν πάντοτε λυσσαλέα αντίσταση από τα μέτρια μυαλά.
27. Το μέτρο της ευφυΐας είναι η ικανότητα να αλλάζεις.
28. Δεν είναι ότι είμαι τόσο έξυπνος. Απλώς μένω περισσότερο με τις ερωτήσεις.
29. Η βαρύτητα δεν ευθύνεται για το ότι οι άνθρωποι ερωτεύονται.
30. Ο κόσμος είναι επικίνδυνος όχι εξαιτίας αυτών που κάνουν το κακό, αλλά εξαιτίας αυτών που δεν κάνουν τίποτα για να το σταματήσουν.
31. Η δημιουργικότητα είναι η ευφυΐα που διασκεδάζει.
32. Αν Α είναι η επιτυχία στη ζωή, τότε το Α ισούται με χ + ψ + ζ. Όπου χ είναι η εργασία, ψ η διασκέδαση και ζ το να κρατάς το στόμα σου κλειστό.
33. Οι μαύρες τρύπες είναι το σημείο όπου ο Θεός διαίρεσε με το μηδέν.
34. Όλα πρέπει να γίνονται όσο πιο απλά γίνεται. Αλλά όχι απλούστερα.
35. Ο καλύτερος τρόπος να φτιάξεις τη διάθεσή σου είναι να φτιάξεις τη διάθεση κάποιου άλλου.
36. Όποιος είναι απρόσεκτος με την αλήθεια σε μικρά πράγματα, δεν μπορεί να είναι αξιόπιστος σε μεγάλα.

37. Δύο πράγματα είναι άπειρα: το σύμπαν και η ανθρώπινη βλακεία· και για το σύμπαν δεν είμαι απολύτως σίγουρος.

38. Η κοινή λογική είναι απλώς ένα σύνολο προκαταλήψεων που αποκτούμε μέχρι τα δεκαοχτώ.

39. Το πιο όμορφο πράγμα που μπορούμε να βιώσουμε είναι το μυστηριώδες. Είναι η πηγή κάθε αληθινής τέχνης και κάθε επιστήμης. Όποιος δεν νιώθει πια αυτό το συναίσθημα, όποιος δεν μπορεί να σταθεί έκθαμβος, είναι σαν νεκρός· τα μάτια του είναι κλειστά.

40. Η θρησκεία μου συνίσταται σε έναν ταπεινό θαυμασμό για το απεριόριστο ανώτερο πνεύμα που αποκαλύπτεται στις ανεπαίσθητες λεπτομέρειες που μπορούμε να αντιληφθούμε με τον εύθραυστο και αδύναμο νου μας.

41. Πιστεύω στη διαίσθηση και τις εμπνεύσεις… Μερικές φορές ΝΙΩΘΩ ότι έχω δίκιο. Δεν ΓΝΩΡΙΖΩ ότι έχω.

42. Αν στην αρχή μια ιδέα δεν είναι παράλογη, τότε δεν υπάρχει καμία ελπίδα για αυτήν.

43. Το πιο όμορφο πράγμα που μπορούμε να βιώσουμε είναι το μυστηριώδες. Είναι η πηγή κάθε αληθινής τέχνης και επιστήμης. Όποιος δεν νιώθει αυτό το συναίσθημα, όποιος δεν μπορεί να σταθεί γεμάτος δέος, είναι σαν νεκρός — τα μάτια του είναι κλειστά. Η ενόραση στο μυστήριο της ζωής, όσο και αν συνοδεύεται από φόβο, γεννά τη θρησκεία. Να γνωρίζεις πως αυτό που είναι αδιαπέραστο για εμάς υπάρχει στ’ αλήθεια, και εκδηλώνεται ως η ύψιστη σοφία και η πιο ακτινοβόλα ομορφιά — την οποία οι αμβλείς μας αισθήσεις μόλις και μετά βίας μπορούν να αντιληφθούν — αυτή η γνώση, αυτό το συναίσθημα, βρίσκεται στην καρδιά κάθε αυθεντικής θρησκευτικότητας.

44. Η Επανάσταση με εισήγαγε στην τέχνη, και η τέχνη, με τη σειρά της, στην Επανάσταση!

45. Η ζωή είναι μια προετοιμασία για το μέλλον· και η καλύτερη προετοιμασία για το μέλλον είναι να ζεις σαν να μην υπάρχει.

46. Δεν μπορώ να φανταστώ έναν Θεό που ανταμείβει και τιμωρεί τα δημιουργήματά του, έναν Θεό του οποίου οι σκοποί είναι κατ’ εικόνα των δικών μας — έναν Θεό, εν ολίγοις, που δεν είναι παρά αντανάκλαση της ανθρώπινης αδυναμίας. Ούτε μπορώ να πιστέψω ότι το άτομο επιβιώνει μετά τον θάνατο του σώματός του, παρόλο που αδύναμες ψυχές τρέφουν τέτοιες σκέψεις από φόβο ή γελοίο εγωισμό.

47. Όταν εξετάζω τον εαυτό μου και τις μεθόδους σκέψης μου, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι το χάρισμα της φαντασίας σήμαινε για μένα περισσότερα απ’ ό,τι κάθε ικανότητα για αφηρημένη, θετική σκέψη.

48. Όποιος βαδίζει χαρούμενα σε παρατάξεις υπό τους ήχους μουσικής έχει ήδη κερδίσει την περιφρόνησή μου. Του δόθηκε ένας μεγάλος εγκέφαλος κατά λάθος, αφού γι’ αυτόν το νωτιαίο μυελό θα ήταν αρκετός. Αυτή η ντροπή του πολιτισμού πρέπει να καταργηθεί αμέσως. Ο ηρωισμός κατά διαταγήν, η παράλογη βαρβαρότητα, η αξιοθρήνητη πατριδολατρία και όλο το αποκρουστικό παραμύθι που ονομάζεται πατριωτισμός — πόσο έντονα τα μισώ όλα αυτά, πόσο άθλιος και ποταπός είναι ο πόλεμος· θα προτιμούσα να με διαμελίσουν παρά να συμμετέχω σε μια τόσο αισχρή πράξη! Είμαι πεπεισμένος ότι η δολοφονία στο όνομα του πολέμου δεν είναι παρά μια πράξη φόνου.

49. Το μόνο πράγμα που έχει πραγματική αξία είναι η διαίσθηση.

50. Η ερώτησή σας είναι η πιο δύσκολη στον κόσμο. Δεν είναι ερώτηση που μπορώ να απαντήσω με ένα απλό ναι ή όχι. Δεν είμαι άθεος. Δεν ξέρω αν μπορώ να με ορίσω ως πανθεϊστή. Το πρόβλημα είναι πολύ μεγάλο για τα περιορισμένα μας μυαλά. Να απαντήσω με μια παραβολή; Ο ανθρώπινος νους, όσο εκπαιδευμένος κι αν είναι, δεν μπορεί να συλλάβει το σύμπαν. Είμαστε σαν ένα μικρό παιδί που μπαίνει σε μια τεράστια βιβλιοθήκη, γεμάτη βιβλία σε πολλές γλώσσες. Το παιδί ξέρει ότι κάποιος τα έγραψε, αλλά δεν ξέρει ποιος, ούτε πώς. Δεν κατανοεί τις γλώσσες στις οποίες είναι γραμμένα. Διαισθάνεται μια τάξη, μια μυστηριώδη αρμονία στην οργάνωση των βιβλίων, χωρίς να την καταλαβαίνει· την υποπτεύεται όμως. Αυτό, μου φαίνεται, είναι η στάση του ανθρώπινου νου — ακόμη και του πιο καλλιεργημένου — απέναντι στον Θεό. Βλέπουμε το σύμπαν, θαυμαστά οργανωμένο, να υπακούει σε κάποιους νόμους, αλλά καταλαβαίνουμε αυτούς τους νόμους μόνο αμυδρά. Τα περιορισμένα μας μυαλά δεν μπορούν να συλλάβουν τη μυστηριώδη δύναμη που κινεί τους αστερισμούς. Με συναρπάζει ο πανθεϊσμός του Σπινόζα. Θαυμάζω ακόμα περισσότερο τη συμβολή του στη σύγχρονη σκέψη. Ο Σπινόζα είναι ο μεγαλύτερος των σύγχρονων φιλοσόφων, γιατί ήταν ο πρώτος που αντιμετώπισε την ψυχή και το σώμα ως ένα, όχι ως δύο ξεχωριστά πράγματα.

51. Δεν μπορείς ταυτόχρονα να προετοιμάζεσαι για πόλεμο και να τον αποτρέπεις.

52. Ο μόνος σίγουρος τρόπος να αποφύγεις τα λάθη είναι να μην έχεις καμία καινούργια ιδέα.

53. Κάποτε ρώτησαν τον Αϊνστάιν πόσα πόδια έχει ένα μίλι. Η απάντησή του ήταν: «Δεν ξέρω — γιατί να γεμίσω το μυαλό μου με γεγονότα που μπορώ να βρω μέσα σε δύο λεπτά σε οποιοδήποτε τυπικό βιβλίο αναφοράς;»

54. Είναι στην πραγματικότητα ένα μικρό θαύμα που οι σύγχρονες μέθοδοι διδασκαλίας δεν έχουν ακόμα πνίξει εντελώς την ιερή περιέργεια της αναζήτησης. Γιατί αυτό το ευαίσθητο μικρό φυτό, εκτός από λίγη ενθάρρυνση, έχει κυρίως ανάγκη από ελευθερία. Χωρίς αυτή, μαραίνεται και χάνεται, αργά ή γρήγορα.

55. Πρέπει πρώτα να μάθεις τους κανόνες του παιχνιδιού. Και μετά, να παίξεις καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον.

56. Οι χορευτές είναι οι αθλητές του Θεού.

57. Η ζωή δεν αξίζει να τη ζεις, εκτός αν τη ζεις για κάποιον άλλον.

58. Η μόνη απόδραση από τις δυστυχίες της ζωής είναι η μουσική και οι γάτες…

59. Όσο οι νόμοι των μαθηματικών αναφέρονται στην πραγματικότητα, δεν είναι βέβαιοι· και όσο είναι βέβαιοι, δεν αναφέρονται στην πραγματικότητα.

60. Η ύψιστη τέχνη του δασκάλου είναι να ξυπνά τη χαρά της δημιουργικής έκφρασης και της γνώσης.

61. Η αληθινή αξία ενός ανθρώπου μετριέται από το βαθμό στον οποίο έχει απελευθερωθεί από τον εαυτό του.

62. Τρεις μεγάλες δυνάμεις κυβερνούν τον κόσμο: η βλακεία, ο φόβος και η απληστία.

63. Ο εθνικισμός είναι παιδική ασθένεια. Είναι η ιλαρά της ανθρωπότητας.

64. Η ανόητη πίστη στην αυθεντία είναι ο χειρότερος εχθρός της αλήθειας.

65. Τα μεγάλα πνεύματα πάντα συναντούν βίαιη αντίσταση από τους μέτριους ανθρώπους. Ο μέτριος νους είναι ανίκανος να κατανοήσει τον άνθρωπο που αρνείται να υποκύψει τυφλά στις συμβατικές προκαταλήψεις και προτιμά να εκφράζει τις απόψεις του με θάρρος και ειλικρίνεια.

66. Αν η θεωρία της σχετικότητας αποδειχθεί σωστή, η Γερμανία θα με θεωρήσει Γερμανό και η Γαλλία θα με ανακηρύξει πολίτη του κόσμου. Αν αποδειχθεί λανθασμένη, η Γαλλία θα πει ότι είμαι Γερμανός και η Γερμανία θα δηλώσει ότι είμαι Εβραίος.

67. Η μόνη πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία.

68. Είναι πιο δύσκολο να σπάσεις μια προκατάληψη απ’ ό,τι ένα άτομο.

69. Βλέπω τη ζωή μου μέσα από τη μουσική.

70. Το σκέφτηκα ενώ οδηγούσα το ποδήλατό μου.