Ψευδαισθητική ανωτερότητα: Τι συμβαίνει όταν αρνείσαι να δεχτείς τις αδυναμίες σου;

Ίσως να έχετε παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι που δεν λένε καλά αστεία με κάποιο τρόπο θεωρούν ότι έχουν χιούμορ. Οι κακοί οδηγοί, με τον ίδιο τρόπο, επίσης νομίζουν ότι οι άλλοι θα πρέπει να νοιώθουν ασφαλείς μαζί τους και ότι είναι καλύτεροι από πολλούς άλλους οδηγούς. Όμως, για να συνειδητοποιήσετε το παράδοξο απλά σκεφτείτε ότι για να μπορέσει κάποιος να αναγνωρίσει τα λάθη ή τις αδυναμίες του, πρέπει να έχει τις δεξιότητες και την κρίση που θα ήταν αναγκαία για να αποφευχθούν τα λάθη εξ` αρχής. Έχει αποδειχθεί ότι οι άνθρωποι με περιορισμένη γνώση σε έναν τομέα υποφέρουν διπλά γιατί όχι μόνο φτάνουν σε λαθεμένα συμπεράσματα και κάνουν λάθη που μετανιώνουν, αλλά την ίδια στιγμή στερούνται της ικανότητας να το συνειδητοποιήσουν.

Και ποιος δεν έχει πέσει πάνω σε ανειδίκευτο ειδικό; Σε ανθρώπους που επιμένουν για κάτι χωρίς να επιχειρηματολογούν; Όμως το κακό με αυτούς δεν είναι ότι δεν γνωρίζουν τι αναλαμβάνουν. Γιατί κάποιοι συνειδητοποιούν ότι δεν είναι καλοί σε κάτι και είτε θα προσπαθήσουν να μάθουν από τα λάθη τους και να βελτιωθούν ή θα δοκιμάσουν κάτι το οποίο τους ταιριάζει καλύτερα. όμως κάποιος που χαρακτηρίζεται από μια ψεύτικη ανωτερότητα, μπορεί να θεωρεί ότι κάνει πολύ καλά τη δουλειά του.

Το χειρότερο κι από αυτό είναι η ένταση και διάρκεια της ψευδαίσθησής του αυτής. Μπορεί να φθάσουν σε ακραίο σημείο άσχημης απόδοσης στη δουλειά και να σχολιαστούν για αυτό αλλά να το μεταφράσουν στο ότι όλοι τον μισούν ή δεν καταλαβαίνουν την λογική του. Οτιδήποτε άσχημο κάνουν το ρίχνουν σε άλλον. Προφανώς ξέρετε κάποιο τέτοιο άτομο ή κάποιον που το περνούσε αυτό, και είναι σαφώς πολύ ενοχλητικό. Μερικές φορές δεν είναι καν δουλειά αλλά γνώση σε κάποιο θέμα. Στα social media όλοι έχουμε δει κάποιον που ξαφνικά εμφανίζεται ως ειδικός σε κάποια πολιτική κατάσταση απλά και μόνο επειδή ανάρτησε ένα άρθρο σχετικό. Δεν πήρε τον χρόνο να κοιτάξει περαιτέρω στην ανάρτηση που έκαναν αλλά αντιθέτως πιστεύουν ότι έχουν όλη τη γνώση και όλοι οι άλλοι είναι αδαείς. Μερικές φορές, κάποιος μπορεί να πιστεύει ότι ξέρει τα πάντα πχ για τη θρησκεία αλλά να έχει διαβάσει μόνο λίγα κεφάλαια κάποιου ιερού βιβλίου.

Και παρατηρούμε δεκαετίες τώρα ότι η αλαζονεία έχει τη δυναμική να σκεπάζει την μη-ικανότητα. Κι εκεί ερχόμαστε αντιμέτωποι με το σύνδρομο της Ψευδαισθητικής Ανωτερότητας. Άνθρωποι με μικρή ικανότητα σε κάτι, λαθεμένα εκτιμούν ότι είναι καλύτεροι όλων. Οι βασικές γνώσεις σε ένα θέμα, αυτομάτως τον κάνουν να θεωρεί τον εαυτό του ειδικότερο των ειδικών. Κι αυτό τον οδηγεί στο να μην προσπαθεί να ενημερωθεί περισσότερο και να βελτιώσει την όποια ικανότητά του. Με τον Κουμφούκιο να επισημαίνει ότι πραγματική γνώση είναι να γνωρίζεις την έκταση της άγνοιάς σου και τον Shakespeare να τονίζει ότι ο χαζός θεωρεί τον εαυτό του σοφό, ενώ ο σοφός θεωρεί τον εαυτό του χαζό, φαίνεται ότι από πάντα, υπήρχαν άνθρωποι που είχαν ψευδαισθήσεις για τις δεξιότητές τους και επιδέξιοι άνθρωποι που πίστευαν ότι δεν είναι ικανοί.

Ένας λόγος που το βλέπουμε συχνά είναι λόγω της κουλτούρας μας. Σε μερικές χώρες, ιδίως τις ανατολικές, η ταπεινότητα είναι σημαντική. Ξέρουν ότι δεν ξέρουν και προσπαθούν να βελτιώσουν, να διορθώσουν τον εαυτό τους και ποτέ να μην καυχιόνται για τα επιτεύγματά τους. Ενώ σε πολλές δυτικές κοινωνίες, η αυτοπεποίθηση είναι πιο σημαντική. Αντί να εκτιμούμε το άτομο που δεν είναι βέβαιο για τον εαυτό του και σωπαίνει, εκθειάζουμε το άτομο που πιστεύει στις δεξιότητες του ενώ δεν μπορεί να υποστηριχθεί.

Όλοι ξέρουμε πολιτικούς, διασημότητες και άλλα δημόσια πρόσωπα για τα οποία πολλοί θα επισήμαναν ότι δεν είναι και πολύ καλοί στη δουλειά τους αλλά η αλαζονεία και η αυτοπεποίθηση, τους έφερε εδώ που είναι σήμερα. Και ευθύνεται το σύνδρομο αυτό για το γεγονός ότι υποστηρίζουν ότι αν κάποιος πιστεύει στον εαυτό του, μπορεί να πετύχει τα πάντα μην κάνοντας κάτι. Δεν διαφωνώ σε καμία περίπτωση για τη δυναμική και την σημασία της αυτοπεποίθησης αλλά μερικές φορές τυφλώνει και τότε μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ιδέα ότι γνωρίζει περισσότερα από όσα πραγματικά γνωρίζει. Κι αυτό δεν λέγεται πίστη στον εαυτό.

Όταν λοιπόν βρισκόμαστε σε περίοδο της ζωής μας που μας χαρακτηρίζει το σύνδρομο της ψευδαισθητικής ανωτερότητας, έχουμε την τάση να υπερεκτιμούμε το επίπεδο των δεξιοτήτων μας, να μην αναγνωρίζουμε τις δεξιότητες των συνανθρώπων μας, να μην αξιολογούμε την έκταση της ανεπάρκειάς μας και συνήθως φθάνουμε στο σημείο να αναγνωρίσουμε την προηγούμενη ανεπάρκεια αν εκτεθούμε σε μια κατάσταση επιμόρφωσης και εκπαίδευσης.

Σε αυτή την κατάσταση συνήθως βρίσκεται ο άνθρωπος όταν δεν έχει ασχοληθεί σοβαρά με τον εαυτό του. Και είναι πολλοί οι άνθρωποι που λόγω των καταστάσεων – όπως συχνά θεωρούν – ζουν στον αυτόματο πιλότο και σύμφωνα με όσα φέρνει η ημέρα. Δεν σταματούν να σκεφτούν τί κάνουν και δεν δίνουν σημασία ούτε στις συνέπειες που μπορεί να ακολουθήσουν. Συχνά δεν συγκρίνουν τις γνώσεις τους με όσα γνωρίζει ένας ειδικός στο κάθε ζήτημα. Ενώ την ίδια στιγμή ένας άνθρωπος με χαμηλές προσδοκίες μπορεί να εμφανίζεται υπερ-επικριτικός και με επίγνωση των θέσεων και κινήσεών του. Ξέρει ότι έχει κάνει λάθη στο παρελθόν και ότι είναι αδύνατον για κάποιον να γνωρίζει τα πάντα. Και είναι αυτός που δεν σταματάει να κυνηγάει την πρόοδό του και λόγω αυτού πετυχαίνει.

Ο κάθε άνθρωπος διατηρεί κάποιες βασικές πεποιθήσεις – απόψεις για τον εαυτό του – που δεν θα άντεχε να αμφισβητηθούν γιατί αυτομάτως θα ερχόταν αντιμέτωπος με την αξία του εαυτού του. Κι αυτό εν μέρει έχει σχέση με την δυσκολία να ακούσουμε ή και να δεχτούμε νέες πληροφορίες, όταν αυτές μπορεί να αντικρούουν την αρχική μας τοποθέτηση. Εύκολα λοιπόν η αντίθετη πληροφορία κουκουλώνεται, διαστρεβλώνεται, ή αγνοείται εντελώς σε μια ανάγκη να αμυνθούμε αντί να αφήσουμε το παράθυρο ανοιχτό. Ας σκεφτούμε έναν μεγάλο γονέα του οποίου τα παιδιά συχνά του λένε ότι οι συχνές προσβολές του είναι επώδυνες αλλά εκείνος συνεχίζει εγωιστικά να θεωρεί τον εαυτό του ότι έχει καταπληκτικό χιούμορ και ότι είναι το ιδανικό πειρακτήρι. Ή φαντάσου έναν νέο άνθρωπο του οποίου οι φιλίες συνεχώς διαταράσσονται από φαύλες διαφωνίες αλλά εκείνος βλέπει κάθε μία από τις διαφωνίες ως λάθος των άλλων.

Επίσης μια άλλη περίπτωση που μπορεί να κάνει κακό η ψεύτικη ανωτερότητα σε κάποιον που δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει ότι έχει πρόβλημα με το αλκοόλ. Μπορεί να μην θεωρεί ότι είναι πρόβλημα επειδή μπορεί να αποδίδει εργασιακά, να φροντίζει τα παιδιά στις εξωσχολικές δραστηριότητες και επειδή οι φίλοι πίνουν το ίδιο αν όχι περισσότερο από εκείνον και επίσης έχουν καλές δουλειές. Σκεφτόμαστε τον αλκοολικό ως κάποιον που έχει ανάγκη τη βοήθεια και ότι οι αλκοολικοί είναι άνεργοι, βρώμικοι, αποτυχημένοι χωρίς κίνητρα που ζητιανεύουν για χρήματα στην άκρη του δρόμου. Αν δεν είσαι έτσι, τότε δεν έχεις πρόβλημα. Όμως μπορεί να μην έχεις τη διαύγεια να κρίνεις αν τα εργασιακά σου καθήκοντα έχουν περιοριστεί για χρόνια, έχεις καταρρεύσει οικονομικά, και η υγεία σου είναι παραμελημένη αλλά δεν έχεις κάνει εξετάσεις για το συκώτι σου ή όποιες άλλες εξετάσεις. Επίσης δεν ξέρεις ότι τα 2 ποτά που πίνεις καθημερινά είναι στην ουσία 4 ποτά γιατί δεν γνωρίζεις την κανονική μερίδα. Το ότι στερείσαι γνώσης εδώ σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζεις την πραγματικότητα της συνήθειας σου αλλά αντιθέτως την υποκειμενική σου άποψη. Και σίγουρα υπάρχει μεγάλο χάσμα. Σημαντικό πρόβλημα και στην ψυχοθεραπεία, καθώς όροι όπως «αλκοολικός» είναι τόσο υποκειμενικοί και όχι και τόσο χρήσιμοι και κάθε άτομο που τα χρησιμοποιεί μπορεί να δημιουργήσει μια νέα εξήγηση για να συμπεριλάβει ή να εξαιρέσει τον εαυτό του και άλλους.

Βέβαια πολλές φορές μοιάζει μεγαλείο και ευτυχία όταν κάποιος δεν γνωρίζει. Πολλοί θεωρούν ότι ο άνθρωπος που δεν γνωρίζει, ζει καλύτερα και ανέμελος στην άγνοιά του. Είναι πιθανό για μερικά άτομα η άγνοια να αποτελεί πραγματική ευτυχία σε κάποιες περιπτώσεις αλλά όσον αφορά την προσωπική σου ανέλιξη, θα διαφωνήσω και θα πω ότι η άγνοια είναι συνήθως πρόβλημα. Διότι στηρίζεται σε σημαντική μη-ικανότητα. Και οι έρευνες μας λένε ότι οι άνθρωποι που δεν εξελίσσουν τις ικανότητές τους, είναι και αυτοί που συνήθως τις υπερεκτιμούν. Δηλαδή νομίζουν ότι είναι καλύτεροι απ` ότι πραγματικά είναι σε κάτι και έτσι μπορεί να υποσχεθούν να κάνουν κάτι που απλά δεν μπορούν.

Όμως η αλήθεια είναι ότι όλοι μπορεί να βρεθούμε σε αυτή τη θέση. Όταν δεν έχουμε αναπτύξει την ικανότητα για παρατήρηση του εαυτού μας, δηλαδή δεν μπορούμε να σκεφτούμε τη σκέψη και την συμπεριφορά μας, κάτι που βοηθάει να γνωρίζουμε πόσο καλά φερόμαστε. Επίσης βοηθάει να ξέρεις πότε η κρίση σου είναι πιθανό να είναι ακριβής και πότε υπάρχει αρκετή αβεβαιότητα. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Η ικανότητα να κάνω μια μαθηματική εξίσωση. Οι δεξιότητες που σε καθιστούν ικανό να υπολογίσεις ένα μαθηματικό πρόβλημα είναι οι ίδιες δεξιότητες που απαιτούνται για να αναγνωρίσεις αν η λύση είναι σωστή ή αν έχει γίνει μαθηματικό λάθος.

Φαίνεται ότι ένας από τους τρόπους να βγει κάποιος από το σύνδρομο αυτό είναι να έρθει αντιμέτωπος με την αποτυχία. Αν δηλαδή «αντέξει» να συναναστραφεί με ανθρώπους που σε κάποιους τομείς είναι ειδήμονες ή επαγγελματίες. Η πιθανότητα όμως να μην το αντιληφθεί και πάλι υπάρχει. Δεν μαθαίνουν όλοι με τον ίδιο τρόπο και τις ίδιες αφορμές. Υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που όταν αποτυγχάνουν σε κάτι, πάντα κάποιος άλλος φταίει. Αυτό αποκαλύπτει ότι δεν θέλουν να βελτιωθούν αλλά αντιθέτως είναι ικανοποιημένοι με την περιορισμένη γνώση που έχουν τη δεδομένη στιγμή. Και συχνά με άλλες αφορμές, βρίσκονται σε ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο όπου οι πιθανότητες να συνειδητοποιήσουν την άγνοιά τους είναι καλές. Σε περιπτώσεις ακραίων επιπέδων ψευδαίσθησης, ενδεχομένως να έχει υπάρξει κάτι αρκετά τραυματικό στο ιστορικό τους.

Μερικές φορές συνειδητοποιείς ότι δεν είσαι όσο ικανός νομίζεις. Άλλες φορές, δυσκολεύεσαι να ταρακουνήσεις τις ψευδαισθήσεις μεγαλοσύνης. Παρά την πεποίθησή σου, ένας θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει. Η θεραπεία θα βοηθήσει να μάθεις πώς να δείχνεις ταπεινότητα και να κάνεις παύση, ότι είναι λογικό να παραδεχτείς ότι δεν ξέρεις τα πάντα όπως και να μάθεις πώς να αναζητάς περισσότερη πληροφόρηση. Η θεραπεία από αυτή την σκοπιά, είναι η διαδικασία επιμόρφωσης του ανθρώπου για τον εαυτό του – τον βοηθάει να αναπτύξει την ικανότητα για αυτογνωσία για να αξιολογήσει και πιθανώς να αμφισβητήσει τις βασικές του πεποιθήσεις. Αν η επιθυμία σου είναι να βελτιωθείς σε κάποιο τομέα ή δεξιότητα, στη θεραπεία θα μάθεις τρόπους με τους οποίους μπορείς να πραγματώσεις τον στόχο σου, να δημιουργήσεις σχέδιο με πολλαπλά βήματα για να αγγίξεις τον στόχο σου, βήματα τα οποία είναι πιο εύκολο να πετύχεις όταν αυτά είναι προσαρμόσιμα στις ανάγκες σου.

Όμως πρέπει να αναφέρω ότι ακόμα και οι πιο έξυπνοι άνθρωποι μπορεί να πέσουν θύματα του συνδρόμου καθώς η παντογνωσία και η ανικανότητα δεν ισοδυναμούν με χαμηλό δείκτη ευφυίας. Δεν είναι το ίδιο πράγμα να είσαι έξυπνος και να είσαι γνώστης. Το να είσαι άνετος με το να μην γνωρίζεις κάτι είναι η μόνη πραγματική λύση. Είναι δύναμη να μπορείς να παραδεχτείς ότι δεν γνωρίζεις τα πάντα. Από την γέννησή μας μέχρι το τέλος, είμαστε άνθρωποι. Ο άνθρωπος είναι ένα μη-τέλειο ον. Η γνώση μας για τον κόσμο είναι ολοένα και μεγαλύτερη, αλλά είμαστε πολύ μακριά από το να γνωρίζουμε τα πάντα. Μπορεί ποτέ να μην καταλάβουμε τα πάντα ακόμα και μέχρι το τέλος της ανθρωπότητας. Και είναι κι αυτό μια χαρά !

Ευχαριστούμε την Ιωάννα Θεοδωρακοπούλου, Counseling Psychologist - Psychotherapist
Fertility counselor
i.theodorakopoulos@ymail.com