Η Megan Fox «μισεί» το σώμα της: Η Έφη Σίκαλη εξηγεί γιατί η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή μάς αφορά

Κάθε φορά που μια γυναίκα κοιτάζεται στον καθρέφτη και ψιθυρίζει από μέσα της «είμαι χάλια», κάτι βαθύ και σιωπηλό την έχει ήδη τραυματίσει. Δεν είναι οι ρυτίδες, ούτε η κυτταρίτιδα. Είναι το βλέμμα του άλλου που έχει εγκατασταθεί μόνιμα μέσα της. Και όσο κι αν νομίζεις ότι αυτό αφορά μόνο τις «ανασφαλείς», τα δεδομένα –και οι μαρτυρίες διάσημων γυναικών όπως η Megan Fox– λένε άλλα. Η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή δεν κάνει διακρίσεις. Δεν απευθύνεται μόνο σε εκείνη που «δεν αγαπά το σώμα της», αλλά υπάρχει, πολλές φορές σιωπηλά, ακόμα και εκεί όπου νομίζουμε πως όλα είναι τέλεια.

Με αφορμή το αφιέρωμα Real Talks – Bodies, ανοίγουμε το φάκελο της Σωματοδυσμορφικής Διαταραχής. Όχι για να την ορίσουμε ως ιατρική έννοια, αλλά για να την αναγνωρίσουμε ως κοινωνικό σύμπτωμα: μιας εποχής που κάνει τον καθρέφτη βασανιστήριο και το σώμα εχθρό.

Για να φωτίσουμε τη βαθύτερη αλήθεια αυτής της διαταραχής που μοιάζει να γνωρίζουν πολλές, αλλά να τολμούν λίγες να πουν το όνομά της, μιλήσαμε με την ψυχολόγο Έφη Σίκαλη. Η επιστημονική της εμπειρία δεν περιορίζεται σε διαγνώσεις αλλά απλώνεται εκεί όπου οι λέξεις «ντροπή», «τελειότητα» και «εμφάνιση» μετατρέπονται σε κρίκους μιας ίδιας αλυσίδας. Γιατί, τελικά, ένα σώμα δεν γεννήθηκε για να χωράει στα πρότυπα –γεννήθηκε για να χωράει εσένα.

Κυρία Σίκαλη, η ΣωματοδυσμορφικήΔιαταραχή (Body Dysmorphic Disorder) είναι μια ψυχική κατάσταση κατά την οποία το άτομο απορροφάται εμμονικά από ένα ή περισσότερα σημεία της εμφάνισής του, τα οποία συνήθως δεν παρουσιάζουν ουσιαστική αισθητική απόκλιση, αλλά για το ίδιο φαντάζουν «ελαττωματικά» ή ακόμη και «αποκρουστικά». Με βάση την επιστημονική σας εμπειρία, πώς εκδηλώνεται συνήθως αυτή η διαταραχή; Ποιους πλήττει περισσότερο και, τελικά, γιατί αφορά όλους μας;

Η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή (ΣΔΔ) εκδηλώνεται με έντονη ενασχόληση με συγκεκριμένα σημεία του σώματος, συχνά το δέρμα, τη μύτη, τα μαλλιά ή το σώμα συνολικά. Το άτομο μπορεί να περνά πολλές ώρες την ημέρα μπροστά στον καθρέφτη, να αποφεύγει κοινωνικές καταστάσεις, να ζητά επαναλαμβανόμενες αισθητικές παρεμβάσεις ή να αναπτύσσει καταθλιπτικά και αγχώδη συμπτώματα.

Αν και μπορεί να εμφανιστεί σε οποιονδήποτε, πλήττει συχνότερα εφήβους και νεαρούς ενήλικες, ανεξαρτήτως φύλου, ιδιαίτερα σε περιβάλλοντα με έντονη πίεση για «τέλεια» εμφάνιση.

Αφορά όλους μας, γιατί ζούμε σε μια κοινωνία όπου η εικόνα προβάλλεται ως δείκτης αξίας. Η συνεχής έκθεση σε εξιδανικευμένα πρότυπα, ιδίως μέσω των social media, ενισχύει την αυτοκριτική και την αίσθηση ανεπαρκούς εικόνας. Η ΣΔΔ είναι μια ακραία έκφραση αυτών των πιέσεων αλλά οι ρίζες της μας αγγίζουν συλλογικά.

Η σωματοδυσμορφική διαταραχή μπορεί να γίνει εξουθενωτική, επηρεάζοντας σε βάθος την καθημερινότητα, τις σχέσεις και την αυτοεκτίμηση του ατόμου. Ποια θα λέγατε ότι είναι τα πέντε πιο εμφανή χαρακτηριστικά της και ποια τα πέντε πιο ύπουλα, που συχνά περνούν απαρατήρητα;

Πέντε εμφανή χαρακτηριστικά της Σωματοδυσμορφικής Διαταραχής:

1.​Εμμονική ενασχόληση με «ελαττώματα» της εμφάνισης – συνήθως δυσανάλογη προς την πραγματικότητα.

2.​Συχνός έλεγχος σε καθρέφτες ή αποφυγή τους – το άτομο μπορεί είτε να παρατηρεί διαρκώς το «πρόβλημα» είτε να αποφεύγει πλήρως την εικόνα του.

3.​Επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές – όπως υπερβολικό μακιγιάζ, αλλαγές ρούχων και αναζήτηση αισθητικών παρεμβάσεων.

4.​Κοινωνική απόσυρση – αποφυγή κοινωνικών επαφών από ντροπή ή φόβο ότι οι άλλοι θα εντοπίσουν το «ελάττωμα».

5.​Έντονη συναισθηματική δυσφορία – άγχος, κατάθλιψη ή ακόμα και αυτοκτονικές σκέψεις.

Πέντε πιο ύπουλα, λιγότερο εμφανή χαρακτηριστικά:

1.​Η πεποίθηση ότι οι άλλοι «παρατηρούν» ή «κοροϊδεύουν» – που μπορεί να εκληφθεί λανθασμένα ως κοινωνική φοβία ή παρανοϊκότητα.

2.​Τελειοθηρική σκέψη – το άτομο δεν είναι απλώς ανασφαλές, αλλά νιώθει πως πρέπει να φτάσει σε ένα άψογο επίπεδο εμφάνισης για να έχει αξία.

3.​Συγκαλυμμένη σύγκριση – διαρκής, εσωτερική σύγκριση με τους άλλους, χωρίς απαραίτητα να εκφράζεται.

4.​Αρνητική εικόνα σώματος από την παιδική ηλικία – που έχει εσωτερικευτεί βαθιά και μπορεί να μην έχει συσχετιστεί άμεσα με την παρούσα συμπεριφορά.

5.​Υψηλή λειτουργικότητα σε άλλους τομείς – άτομα με ΣΔΔ μπορεί να φαίνονται «καλά» εξωτερικά, ενώ εσωτερικά υποφέρουν σημαντικά.

Η «σιωπηλή» φύση ορισμένων χαρακτηριστικών συχνά καθυστερεί τη διάγνωση και την αναζήτηση βοήθειας.

Στην ελληνική κοινωνία, πώς πιστεύετε ότι διαμορφώνεται η «κανονικότητα» γύρω από το σώμα; Θα λέγατε ότι το συλλογικό βλέμμα λειτουργεί ως ο πιο ύπουλος μηχανισμός γέννησης σωματοδυσμορφικώνσυμπτωμάτων;

Στην ελληνική κοινωνία, η «κανονικότητα» γύρω από το σώμα διαμορφώνεται μέσα από ένα κράμα παραδοσιακών και σύγχρονων προτύπων. Από τη μία, υπάρχουν ισχυρές πολιτισμικές προσδοκίες για την εξωτερική εμφάνιση, κυρίως γύρω από τη «φροντισμένη» εικόνα, τη θηλυκότητα ή την αρρενωπότητα. Από την άλλη, τα social media και η ποπ κουλτούρα ενισχύουν ένα πρότυπο ομορφιάς που είναι συχνά ανέφικτο, φιλτραρισμένο και παγκοσμιοποιημένο.

Το συλλογικό βλέμμα — δηλαδή η αντίληψη του πώς μας βλέπουν οι άλλοι — λειτουργεί πράγματι ως ένας ύπουλος μηχανισμός δημιουργίας και ενίσχυσης σωματοδυσμορφικών συμπτωμάτων. Η κοινωνική αποδοχή συνδέεται συχνά με την εικόνα και όχι με την ουσία. Το άτομο δεν βλέπει απλώς τον εαυτό του, αλλά τον «βλέπει να τον βλέπουν», γεγονός που εντείνει τον αυτοέλεγχο, την ανασφάλεια και τη ντροπή. Αυτός ο μηχανισμός είναι διαβρωτικός, γιατί δρα αθόρυβα και κανονικοποιείται, κάνοντάςμας να πιστεύουμε ότι είναι «φυσικό» να νιώθουμε ανεπαρκείς.

Πόσο συχνά η σωματοδυσμορφίασυνυπάρχει με υψηλή ακαδημαϊκή ή κοινωνική επιτυχία και πώς αυτό το «αόρατο βάρος» διαφεύγει της προσοχής ακόμα και των πιο κοντινών ανθρώπων;

Η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή συνυπάρχει συχνά με υψηλή ακαδημαϊκή ή κοινωνική επιτυχία. Πολλά άτομα με ΣΔΔ είναι τελειοθήρες, με υψηλές επιδόσεις και ανάγκη για έλεγχο και αποδοχή, στοιχεία που ενισχύονται σε περιβάλλοντα που ανταμείβουν την εξωτερική εικόνα και την επίδοση.

Το «αόρατο βάρος» διαφεύγει συχνά της προσοχής ακόμη και των κοντινών ανθρώπων γιατί η δυσφορία αφορά τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου, ενώ εξωτερικά όλα μπορεί να φαίνονται «κανονικά». Επιπλέον, τα άτομα με ΣΔΔ συχνά ντρέπονται ή θεωρούν ότι οι σκέψεις τους είναι υπερβολικές, αποφεύγοντας να τις εκφράσουν. Έτσι, η διαταραχή καλύπτεται κάτω από μια «άψογη» εικόνα, κάνοντάς τη ακόμα πιο μοναχική και δυσδιάκριτη.

Πιστεύετε ότι υπάρχει «γυναικεία» και «ανδρική» σωματοδυσμορφία ή πρόκειται απλώς για διαφορετικές εκφάνσεις της ίδιας παθολογίας, αναλόγως με το φύλο και τον κοινωνικό ρόλο;

Η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή είναι μία κοινή παθολογία, αλλά πράγματι εκφράζεται συχνά με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με το φύλο και τους κοινωνικούς ρόλους. Στις γυναίκες, η εστίαση στρέφεται συχνά σε ζητήματα όπως το βάρος, το δέρμα ή η συμμετρία προσώπου, ενώ στους άνδρες παρατηρείται συχνά εμμονή με τη μυϊκή ανάπτυξη, γνωστή και ως «μυϊκή δυσμορφία».

Αυτές οι διαφορές δεν υποδηλώνουν δύο ξεχωριστές διαταραχές, αλλά αντικατοπτρίζουν τα κοινωνικά πρότυπα ομορφιάς και τα στερεότυπα για το τι σημαίνει «ελκυστικός» ή «αρκετός» για κάθε φύλο. Άρα, πρόκειται για διαφορετικές εκφάνσεις της ίδιας βασικής ψυχοπαθολογίας, οι οποίες διαμορφώνονται και ενισχύονται από το πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο.

Η σύγχρονη βιομηχανία της εικόνας (social media, φίλτρα, influencers) λειτουργεί ως «πλαστογράφος» της αυτοεικόνας. Υπάρχει τρόπος να αντισταθούμε χωρίς να χρειαστεί να απομονωθούμε κοινωνικά ή ψηφιακά;

Ναι, υπάρχει τρόπος να αντισταθούμε χωρίς να απομονωθούμε. Το κλειδί δεν είναι η αποχή, αλλά η κριτική επίγνωση. Η βιομηχανία της εικόνας, μέσω φίλτρων, επεξεργασμένων φωτογραφιών και εξιδανικευμένων προτύπων, διαμορφώνει μια ψευδής «κανονικότητα». Η αντίσταση ξεκινά με την κατανόηση ότι αυτή η εικόνα δεν είναι ρεαλιστική, αλλά κατασκευασμένη.

Μπορούμε να καλλιεργήσουμε ψηφιακή ανθεκτικότητα με πρακτικούς τρόπους: να επιλέγουμε αυθεντικό περιεχόμενο, να ακολουθούμε λογαριασμούς που προάγουν τη διαφορετικότητα και την αποδοχή, να εκπαιδεύουμε τους εφήβους στην αποδόμηση των ψηφιακών προτύπων και να ενισχύουμε τη σύνδεση με την πραγματική ζωή και το σώμα μας, πέρα από την οθόνη.

Η λύση δεν είναι η απομόνωση, αλλά η συνειδητή συμμετοχή με φίλτρο την ψυχική μας υγεία.

Ποιος είναι ο πιο κρίσιμος παράγοντας για να μετατραπεί η σωματοδυσμορφική σκέψη από μια προσωπική εμμονή σε συλλογικό πρόβλημα υγείας; Μπορεί το σχολείο να αποτελέσει πεδίο πρόληψης;

Ο πιο κρίσιμος παράγοντας είναι η κανονικοποίηση της δυσαρέσκειας προς το σώμα ως «φυσική» εμπειρία. Όταν η συνεχής αυτοκριτική, η ντροπή για την εμφάνιση και η ανάγκη για «διόρθωση» προβάλλονται ως αναμενόμενα, ιδίως μέσα από τα ΜΜΕ, τα social media και την καθημερινή κουλτούρα, τότε η σωματοδυσμορφική σκέψη παύει να είναι ατομικό σύμπτωμα και γίνεται συλλογικό φαινόμενο δημόσιας υγείας.

Το σχολείο μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη. Μέσα από προγράμματα ψυχοεκπαίδευσης, ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, συζητήσεις για τα πρότυπα ομορφιάς και καλλιέργεια της ενσυναίσθησης, μπορεί να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον που αποδομεί τα στερεότυπα και ενισχύει τη θετική σχέση με το σώμα. Όσο νωρίτερα ξεκινήσει η παρέμβαση, τόσο πιο αποτελεσματική μπορεί να είναι.

Ποια είναι η μεγαλύτερη παρανόηση που έχετε συναντήσει για τη Σωματοδυσμορφική Διαταραχή ακόμα και σε επιστημονικούς κύκλους, και τι κοστίζει αυτή η παρανόηση σε πραγματικούς ανθρώπους;

Η μεγαλύτερη παρανόηση είναι ότι η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή αποτελεί απλώς μια «ματαιοδοξία» ή μια υπερβολική ανασφάλεια για την εμφάνιση. Αυτή η αντίληψη υποτιμά τη σοβαρότητα της διαταραχής και την ψυχική οδύνη που τη συνοδεύει.

Το κόστος αυτής της παρανόησης είναι σημαντικό: οδηγεί σε υποδιάγνωση, καθυστέρηση στη θεραπεία και έλλειψη ενσυναίσθησης από το περιβάλλον. Πολλά άτομα με ΣΔΔ νιώθουν ότι δεν τα παίρνουν στα σοβαρά, ακόμα κι όταν υποφέρουν σε βαθμό που να επηρεάζεται η λειτουργικότητά τους ή να φτάνουν σε αυτοκαταστροφικές σκέψεις. Η παρανόηση αυτή αφήνει τους ανθρώπους μόνους, παγιδευμένους σε έναν εσωτερικό αγώνα που δεν αναγνωρίζεται.

Πώς μπορεί μια γυναίκα να μετασχηματίσει το τραύμα από το κοινωνικό βλέμμα σε εργαλείο προσωπικής ενδυνάμωσης; Ποιος είναι ο ρόλος της ψυχοθεραπείας σε αυτό;

Μια γυναίκα μπορεί να μεταπλάσει το τραύμα από την κοινωνική πίεση όταν αρχίσει να επαναοικειοποιείται το σώμα της, δηλαδή να το βλέπει όχι μέσα από τα μάτια των άλλων, αλλά ως φορέα εμπειριών, ιστορίας και αυθεντικότητας. Ο δρόμος αυτός απαιτεί επίγνωση, επεξεργασία και επανανοηματοδότηση του πόνου.

Η ψυχοθεραπεία παίζει καθοριστικό ρόλο: βοηθά την γυναίκα να αναγνωρίσει τα κοινωνικά μηνύματα που έχουν εσωτερικευτείως προσωπική αποτυχία, να αποδομήσει τα πρότυπα που έχουν τραυματίσει την αυτοεικόνα της και να συνδεθεί με έναν πιο συμπονετικό εαυτό. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, το τραύμα μπορεί να μετατραπεί σε πηγή κατανόησης, αυθεντικότητας και προσωπικής ενδυνάμωσης, όχι επειδή ο πόνος ακυρώνεται αλλά επειδή νοηματοδοτείται εκ νέου.

Μπορεί η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή να αντιμετωπιστεί χωρίς ιατρική παρέμβαση; Υπάρχει ουσιαστική ελπίδα απελευθέρωσης μέσω ατομικών ή συλλογικών δράσεων;

Ναι, η Σωματοδυσμορφική Διαταραχή μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά χωρίς ιατρική (φαρμακευτική) παρέμβαση, ιδίως όταν δεν υπάρχει σοβαρή συννοσηρότητα, όπως κατάθλιψη ή αυτοκτονικός ιδεασμός. Η ψυχοθεραπεία — ιδιαίτερα η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) και η Θεραπεία Σχημάτων — είναι πρώτης γραμμής προσεγγίσεις και έχει αποδειχθεί ότι βοηθούν στην επεξεργασία των παραμορφωμένων σκέψεων για το σώμα και στη μείωση των καταναγκαστικών συμπεριφορών.

Υπάρχει ουσιαστική ελπίδα απελευθέρωσης, όχι μόνο σε ατομικό επίπεδο αλλά και μέσα από συλλογικές δράσεις. Η καλλιέργεια κριτικής παιδείας γύρω από την εικόνα, η ενίσχυση της διαφορετικότητας στην εκπροσώπηση σωμάτων και η δημιουργία κοινοτήτων αποδοχής μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά και θεραπευτικά. Η απελευθέρωση έρχεται όταν σπάει η σιωπή, τόσο εσωτερικά όσο και κοινωνικά.

Ποια συμβουλή θα δίνατε σε μια νέα γυναίκα που αισθάνεται διαρκώς ανεπαρκής ή «λάθος» λόγω της εμφάνισής της, αλλά φοβάται να ζητήσει βοήθεια ή να μιλήσει;

Θα της έλεγα: Δεν είσαι μόνη σου και δεν είσαι «λάθος». Η αίσθηση ανεπάρκειας που νιώθεις δεν γεννήθηκε από μέσα σου, αλλά από έναν κόσμο που σε έμαθε να κοιτάς τον εαυτό σου μέσα από απαιτητικά και άκαμπτα πρότυπα. Αυτό που νιώθεις αξίζει χώρο, κατανόηση και φροντίδα, όχι σιωπή. Η βοήθεια δεν είναι σημάδι αδυναμίας αλλά πράξη θάρρους. Το να μιλήσεις για όσα σε βαραίνουν είναι το πρώτο βήμα για να απελευθερωθείς από αυτά. Υπάρχουν άνθρωποι που θα σε ακούσουν χωρίς να σε κρίνουν, ειδικοί που μπορούν να σε βοηθήσουν να ξαναδείς τον εαυτό σου όχι μέσα από την αυστηρότητα του κοινωνικού βλέμματος, αλλά με τρυφερότητα και αξιοπρέπεια. Η αξία σου δεν εξαρτάται από την εικόνα σου. Είναι κάτι πολύ βαθύτερο και υπάρχει ήδη μέσα σου.

Κυρία Σίκαλη, αν ο κόσμος αύριο μπορούσε να αλλάξει ένα πράγμα γύρω από την κουλτούρα του σώματος, ποιο θα έπρεπε να είναι αυτό -και πώς θα μπορούσαμε, ως κοινωνία και ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας, να το επιβάλλουμε στην πράξη;

Αν μπορούσαμε να αλλάξουμε ένα μόνο πράγμα, αυτό θα έπρεπε να είναι η αντίληψη ότι η εμφάνιση καθορίζει την αξία μας. Αυτή η ιδέα, ριζωμένη βαθιά στην κοινωνία και την καθημερινή ζωή, τροφοδοτεί την αυτοαπόρριψη, την ανασφάλεια και τελικά τη σωματοδυσμορφική σκέψη.

Ως κοινωνία, μπορούμε να ξεκινήσουμε επανεξετάζοντας τα πρότυπα που προβάλλουμε: στην εκπαίδευση, στη διαφήμιση, στη μόδα, στα media. Να δώσουμε φωνή και ορατότητα σε σώματα όλων των μορφών, ηλικιών, φύλων και ιστοριών. Να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά στη συμπερίληψη και την αποδοχή, πριν μάθουν να συγκρίνονται.

Ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας, οφείλουμε να μιλάμε δημόσια, να αποδομούμε το στίγμα, να ενισχύουμε τη φωνή των ανθρώπων που υποφέρουν και να δουλεύουμε με στόχο την ενδυνάμωση, όχι τη συμμόρφωση. Η αλλαγή δεν θα έρθει με επιβολή, αλλά με συνέπεια, ορατότητα και συλλογική δράση. Ένα σώμα δεν είναι πρόβλημα προς επίλυση, είναι κομμάτι μιας ιστορίας που αξίζει σεβασμό.

Δες εδώ ολόκληρο το αφιέρωμα