Γιατί η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν πρέπει να αντικαταστήσει το αρχικό κείμενο

Ο κόσμος σήμερα κινείται με επιταχυνόμενη ταχύτητα. Η σκέψη συμπιέζεται, το περιεχόμενο παραδίδεται έτοιμο, και ο χρόνος για επεξεργασία περιορίζεται στο ελάχιστο. Ωστόσο, εκείνο που προσφέρει κατανόηση, εσωτερίκευση και μνήμη δεν είναι το τελικό αποτέλεσμα αλλά η ίδια η διαδικασία παραγωγής. Η πρώτη γραφή –αυτό το ακατέργαστο, ασύνταχτο, πολύτιμο χάος- είναι ο χώρος όπου η ιδέα μεταμορφώνεται σε γνώση. Όταν η τεχνητή νοημοσύνη παρακάμπτει αυτή τη φάση, ο νους παύει να συμμετέχει ενεργά. Και τότε, ό,τι γεννιέται, μπορεί να εντυπωσιάζει επιφανειακά, αλλά δεν χαράσσεται βαθιά.

Η μορφή της σκέψης αλλάζει με τον τρόπο εξωτερίκευσής της

Έρευνα που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Consciousness and Cognition εξετάζει δύο φαινομενικά απλές γνωστικές δραστηριότητες: τη γραφή λέξεων στο χέρι και τη σχεδίαση εικόνων των ίδιων λέξεων. Παρότι και οι δύο μέθοδοι στοχεύουν στην κατανόηση και απομνημόνευση, τα ευρήματα ήταν σαφή: το σχέδιο οδηγεί σε καλύτερη μνημονική απόδοση από τη γραφή.

Το αποτέλεσμα αυτό δεν αφορά μόνο τη μνήμη, αλλά και την ποιότητα της σκέψης. Μέσω μιας μεθόδου που ονομάζεται πολυδιάστατη δειγματοληψία εμπειρίας, η μελέτη αποκάλυψε ότι η διαδικασία του σχεδίου ενεργοποιεί πλουσιότερες, πολυτροπικές διαδρομές σκέψης: οπτική επεξεργασία, κινητική εμπλοκή, χωρική συνείδηση. Αντίθετα, η γραφή παραμένει πιο γραμμική και λεκτική, περιορίζοντας τις γνωστικές διασυνδέσεις σε στενότερο φάσμα.

Από τη χειρονομία στη μηχανή –και μετά στην Τεχνητή Νοημοσύνη

Η έρευνα δεν αναφέρεται άμεσα στην τεχνητή νοημοσύνη. Κι όμως, οι προεκτάσεις της είναι αναπόφευκτες. Η μετάβαση από το χειρόγραφο στο πληκτρολόγιο έχει ήδη αφαιρέσει αισθητηριακές και κινητικές εμπλοκές που ευνοούν τη μνήμη και τη συγκέντρωση. Όταν έρχεται και η τεχνητή νοημοσύνη να αναλάβει την αρχική γραφή ενός κειμένου, τότε η δημιουργική εμπλοκή του ανθρώπου περιορίζεται ακόμη περισσότερο.

Τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα λειτουργούν πλέον ως συνδημιουργοί –ή πιο σωστά, ως αυτοματισμοί παραγωγής περιεχομένου. Το κείμενο που προκύπτει δεν είναι αποτέλεσμα νοητικής πάλης, δοκιμής και λάθους, αναζήτησης και επανεξέτασης. Είναι τελικό. Ο άνθρωπος δεν σκέφτεται πια γραπτώς. Διαβάζει και εγκρίνει. Ο ρόλος του μετατοπίζεται από συγγραφέας σε επιμελητής μιας διαδικασίας στην οποία δεν συμμετείχε.

Η απώλεια της δημιουργικής τριβής

Η μελέτη δείχνει πως η ουσιαστική μάθηση δεν προκύπτει από την αποδοχή του τελικού, αλλά από τη διαδικασία της δημιουργίας. Η πλούσια γνωστική εμπλοκή γεννιέται μέσα στο στάδιο της πρώτης γραφής, όταν η σκέψη παλεύει με το νόημα, όταν οι συνδέσεις δεν έχουν ακόμη σταθεροποιηθεί. Η ταχύτητα της ΤΝ παρακάμπτει αυτή τη φάση. Το αποτέλεσμα είναι κείμενα που, αν και είναι συντακτικά άρτια, δεν έχουν αφήσει ίχνη στο μυαλό εκείνου που «τα υπέγραψε».

Το τελικό αποτέλεσμα εντυπωσιάζει. Η γνωστική του όμως απήχηση είναι ρηχή. Οι λέξεις υπάρχουν, αλλά δεν έχουν ριζώσει. Είναι έξω από το σώμα, έξω από τον νου. Απουσιάζει ο εσωτερικός χάρτης που οδηγεί σ’ αυτές.

Η AI ως εργαλείο, όχι ως υποκατάστατο

Το ζήτημα δεν είναι η ύπαρξη της τεχνητής νοημοσύνης, είναι η χρήση της. Αν το σχέδιο, με όλες του τις γνωστικές πολυπλοκότητες, ενισχύει τη μνήμη και τη μάθηση, τότε πρέπει να προστατευτεί ο χώρος της νοητικής δημιουργίας. Πριν ζητηθεί η συνδρομή της AI, χρειάζεται να έχει προηγηθεί η ενεργή εμπλοκή του ανθρώπου.

Αυτό μπορεί να σημαίνει:

• τη δημιουργία πρόχειρων σχεδίων και δομών πριν τη χρήση εργαλείων ΤΝ,
• την καταγραφή πρώτων σκέψεων χωρίς βοήθεια,
• τη διατήρηση της συνήθειας του χειρογράφου,
• ή ακόμη και την πρόθεση να αποτύχει κανείς, να μπερδευτεί, να διορθωθεί.

Η τριβή αυτή, η δημιουργική ασάφεια, είναι η ρίζα της βαθιάς σκέψης.

Συμπερασματικά

Κάθε εποχή διαθέτει τα εργαλεία της. Από την πένα στο πληκτρολόγιο, και από εκεί στο έξυπνο μοντέλο. Αυτό που δεν πρέπει να χαθεί είναι η εμπλοκή του νου στη διαδικασία παραγωγής. Γιατί η γνώση, η σκέψη και η κατανόηση δεν είναι αποτέλεσμα. Είναι πράξη. Και η πρώτη γραφή –ατελής, άναρχη, αληθινή– είναι η πιο αναγκαία απ’ όλες.