Η μοναξιά στην ψηφιακή εποχή και η στροφή στην τεχνητή νοημοσύνη για παρηγοριά

Η μοναξιά συχνά περιγράφεται ως η μεγάλη σιωπηλή επιδημία της εποχής μας. Παρότι ζούμε σε έναν υπερσυνδεδεμένο κόσμο, όπου οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης υπόσχονται συνεχή επαφή και εκατοντάδες «φίλους» διαθέσιμους με ένα άγγιγμα, πολλοί άνθρωποι δηλώνουν ότι αισθάνονται απομονωμένοι, αόρατοι και συναισθηματικά ανικανοποίητοι. Αυτό το παράδοξο -ότι τα εργαλεία που προορίζονται να μας φέρουν πιο κοντά μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις να μας αφήνουν πιο μακριά- τροφοδοτεί μια σημαντική πολιτισμική μετατόπιση. Όλο και περισσότεροι στρέφονται όχι σε άλλους ανθρώπους, αλλά σε συντρόφους τεχνητής νοημοσύνης (AI), αναζητώντας αίσθηση σύνδεσης και ανήκειν.

Αυτή η στροφή εγείρει κρίσιμα ερωτήματα για τη φύση των ανθρώπινων σχέσεων, τους κινδύνους της «οικειότητας με ΑΙ» και την επείγουσα ανάγκη επανασύστασης πιο υγιών και αυθεντικών κοινωνικών δεσμών. Παράλληλα αναδεικνύει γιατί θεραπευτικά μοντέλα όπως η Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (Acceptance and Commitment Therapy – ACT) μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία αναζήτησης νοήματος και επανασύνδεσης.

Γρήγοροι φίλοι: Πώς να δημιουργήσεις γνήσια οικειότητα σε σύντομο χρονικό διάστημα

5 τρόποι με τους οποίους γινόμαστε καθημερινά λιγότερο έξυπνοι

Τι μας κλέβει το shopping: Τι χάνουμε όταν παίρνουμε

Η κενή λάμψη της τεχνητής νοημοσύνης

Η άνοδος της μοναξιάς

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι ερευνητές καταγράφουν σταθερή αύξηση της μοναξιάς στις δυτικές κοινωνίες. Έρευνες δείχνουν ότι τόσο ένα σημαντικό ποσοστό νέων ενηλίκων όσο και ηλικιωμένων βιώνουν χρόνια μοναξιά. Η πανδημία COVID-19 επιδείνωσε περαιτέρω το φαινόμενο, διακόπτοντας τις δια ζώσης σχέσεις και αντικαθιστώντας τις με ψηφιακές αλληλεπιδράσεις που, αν και βολικές, συχνά στερούνταν βάθους.

Η μοναξιά δεν είναι απλώς ένα δυσάρεστο συναίσθημα· αποτελεί σοβαρή απειλή για την υγεία. Μια μετα-ανάλυση που περιέλαβε περισσότερους από 300.000 ανθρώπους έδειξε ότι οι ισχυρές κοινωνικές σχέσεις αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσης κατά 50% σε διάστημα 7,5 ετών -ποσοστό αντίστοιχο με τη διακοπή καπνίσματος ή τον περιορισμό του αλκοόλ.

Social Media: σύνδεση ή ψευδαίσθηση;

Επιφανειακά, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν αμέτρητες ευκαιρίες για επαφή. Μπορούμε να παρακολουθούμε τις ζωές των φίλων, να πατάμε like σε φωτογραφίες, να μοιραζόμαστε στιγμές σε πραγματικό χρόνο. Ωστόσο, οι πλατφόρμες έχουν σχεδιαστεί πρωτίστως για τη μεγιστοποίηση της εμπλοκής, όχι για την καλλιέργεια ουσιαστικής οικειότητας. Οι αλληλεπιδράσεις είναι συνήθως σύντομες, επιτελεστικές και εστιασμένες στην εικόνα, όχι στην ουσία.

Αντί να ενισχύουν τους δεσμούς, τα social media συχνά εντείνουν τη μοναξιά με τρεις βασικούς τρόπους:

• Επιφανειακή επιβεβαίωση: Τα likes και τα σχόλια παρέχουν μια πρόσκαιρη ώθηση στην αυτοεκτίμηση, αλλά σπάνια μεταφράζονται σε διαρκές αίσθημα κατανόησης ή αξίας.

• Κουλτούρα σύγκρισης: Η συνεχής έκθεση στις «επιμελημένες» ζωές των άλλων μπορεί να τροφοδοτήσει τον φθόνο, την αίσθηση ανεπάρκειας και την αποξένωση.

• Ποσότητα αντί για ποιότητα: Εκατοντάδες διαδικτυακές επαφές δεν ισοδυναμούν με λίγους ανθρώπους στους οποίους μπορείς πραγματικά να στραφείς σε μια κρίσιμη στιγμή.

Παραδόξως, όσο περισσότερο αναζητούμε επαφή μέσα από τα social media, τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος να νιώθουμε κενό και αορατότητα.

Η στροφή στην τεχνητή νοημοσύνη για παρηγοριά

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο επιφανειακών σχέσεων, δεν είναι περίεργο που όλο και περισσότεροι αναζητούν παρηγοριά στις σχέσεις με ΑΙ. Chatbots, εικονικοί σύντροφοι και «φίλοι» τεχνητής νοημοσύνης γίνονται όλο και πιο εξελιγμένοι, προσφέροντας προσεκτική ακρόαση, μη επικριτικές απαντήσεις και ακόμη και προσομοιωμένη στοργή.

Για κάποιους, αυτού του είδους η «συντροφιά» λειτουργεί ως ασφαλής χώρος, απαλλαγμένος από την πολυπλοκότητα και τις ευαλωτότητες των ανθρώπινων σχέσεων. Είναι πάντα διαθέσιμη, υπομονετική και προσαρμοστική. Άτομα με άγχος, κοινωνική αμηχανία ή τραυματικές εμπειρίες σχέσεων ενδέχεται να βρίσκουν ασφάλεια σε αυτή την προβλεψιμότητα.

Ωστόσο, αν και οι σύντροφοι ΑΙ μπορούν να προσφέρουν προσωρινή ανακούφιση, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη βαθιά ψυχολογική και συναισθηματική τροφή της αυθεντικής ανθρώπινης επαφής. Η πραγματική οικειότητα χτίζεται πάνω σε κοινή ευαλωτότητα, αμοιβαιότητα και απρόβλεπτες στιγμές -στοιχεία που καμία τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να αναπαράγει πλήρως. Υπάρχει μάλιστα ο κίνδυνος η εξάρτηση από σχέσεις με ΑΙ να ενισχύσει την αποφυγή πραγματικών δεσμών, οδηγώντας σε μεγαλύτερη απομόνωση.

Γιατί έχει σημασία η κοινωνική σύνδεση

Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό ον. Ο εγκέφαλος και το σώμα μας εξελίχθηκαν σε μικρές κοινότητες όπου η επιβίωση εξαρτιόταν από τη συνεργασία, την εμπιστοσύνη και τους συναισθηματικούς δεσμούς. Η κοινωνική σύνδεση δεν ενισχύει απλώς την ευημερία· ρυθμίζει το άγχος, συμβάλλει στη διαμόρφωση ταυτότητας και προσφέρει νόημα στη ζωή.

Όταν οι άνθρωποι περιορίζονται σε μοναχικές σχέσεις με ΑΙ ή εγκλωβίζονται σε επιφανειακές διαδικτυακές αλληλεπιδράσεις, χάνουν τα βαθιά οφέλη των πραγματικών, ενσώματων σχέσεων. Η φιλία, οι οικογενειακοί δεσμοί και η συμμετοχή στην κοινότητα αποτελούν προστατευτικούς παράγοντες απέναντι στην ψυχική ασθένεια και ενισχύουν την ανθεκτικότητα στις δυσκολίες.

ACT: Ένας δρόμος πίσω στη σύνδεση

Η Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (ACT) είναι μια σύγχρονη μορφή γνωσιακής -συμπεριφορικής θεραπείας που εστιάζει στην ψυχολογική ευελιξία- την ικανότητα να παραμένεις ανοιχτός στις εμπειρίες, να ζεις στο παρόν και να αναλαμβάνεις δράση ευθυγραμμισμένη με τις αξίες σου. Αντί να προσπαθεί να εξαλείψει τα δύσκολα συναισθήματα, διδάσκει την αποδοχή τους ως μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας, ενώ παράλληλα καλλιεργεί συμπεριφορές που οδηγούν σε μια ζωή με νόημα.

Η συμβολή της ACT στη μοναξιά και τις σχέσεις με ΑΙ μπορεί να συνοψιστεί ως εξής:

• Αποδοχή της δυσφορίας: Οι αυθεντικές ανθρώπινες σχέσεις συχνά είναι χαοτικές και αγχωτικές. Η ACT βοηθά στην αποδοχή αυτής της δυσφορίας αντί στην αποφυγή της μέσω ΑΙ.

• Διευκρίνιση αξιών: Πολλοί ποθούν οικειότητα, οικογένεια ή κοινότητα αλλά παγιδεύονται σε επιφανειακές επαφές. Η ACT ενθαρρύνει την αναγνώριση όσων έχουν πραγματική αξία -αγάπη, φιλία, προσφορά- και τη χρήση τους ως πυξίδα ζωής.

• Δέσμευση σε πράξεις: Αφού διευκρινιστούν οι αξίες, η ACT ενθαρρύνει τη λήψη συγκεκριμένων βημάτων προς αυτές· όπως να καλέσεις έναν φίλο, να συμμετάσχεις σε μια ομάδα ή να καλλιεργήσεις βαθύτερη ακρόαση στις υπάρχουσες σχέσεις.

• Ενσυνειδητότητα: Η καλλιέργεια παρουσίας στη στιγμή επιτρέπει ουσιαστικότερη επαφή με τους άλλους, ενισχύοντας την ενσυναίσθηση.

Με αυτόν τον τρόπο, η ACT μπορεί να συμβάλει στη διάρρηξη του φαύλου κύκλου της μοναξιάς και στην επιστροφή σε πραγματικές, βασισμένες σε αξίες σχέσεις.

Ανακτώντας τη σύνδεση στην εποχή της ΑΙ

Η άνοδος των σχέσεων με ΑΙ δεν είναι κατ’ ανάγκην «αρνητική». Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι εικονικοί σύντροφοι μπορούν να λειτουργήσουν ως γέφυρα, προσφέροντας ανακούφιση όσο τα άτομα αναπτύσσουν την αυτοπεποίθηση και τις δεξιότητες για να επανασυνδεθούν με άλλους. Μπορούν ακόμη να έχουν θεραπευτικές εφαρμογές, παρέχοντας προσβάσιμη υποστήριξη εκεί όπου οι ανθρώπινες υπηρεσίες είναι περιορισμένες.

Ωστόσο, ως κοινωνία, πρέπει να παραμείνουμε προσεκτικοί ώστε η ΑΙ να μην αντικαταστήσει το αναντικατάστατο. Η κοινωνική σύνδεση είναι θεμελιώδης ανθρώπινη ανάγκη, και κανένας αλγόριθμος δεν μπορεί να αναπαράγει την πληρότητα του κοινού γέλιου, την επαφή με τα μάτια ή τη σιγουριά που δίνει η παρουσία ενός φίλου.

Ο δρόμος μπροστά απαιτεί ισορροπία: να αξιοποιούμε την τεχνολογία εκεί όπου είναι χρήσιμη, αλλά να καλλιεργούμε το θάρρος να βιώνουμε την ευαλωτότητα και την ομορφιά των ανθρώπινων σχέσεων. Η ACT μπορεί να προσφέρει τον αναγκαίο οδηγό για να ξεπεραστεί η απομόνωση, να αντέξουμε τη δυσφορία και να κάνουμε ουσιαστικά βήματα προς μια ζωή πλούσια σε συνδέσεις.