Η δύναμη της μουσικής απέναντι στη μοναξιά

Άρθρο του Psychology Today αναφέρει ότι η μοναξιά και η απομόνωση στους μεγαλύτερους Αμερικανούς έχουν σε μεγάλο βαθμό επιστρέψει στα προ πανδημίας επίπεδα. Αυτό σημαίνει ότι περισσότεροι από ένας στους τρεις, ηλικίας 50 έως 80 ετών, εξακολουθούν να νιώθουν μόνοι και απομονωμένοι (JAMA 2024).

Στην Ελλάδα, αντίστοιχες έρευνες και αναφορές έχουν καταγράψει παρόμοια τάση: ένα σημαντικό ποσοστό ηλικιωμένων δηλώνει ότι βιώνει κοινωνική απομόνωση, ιδιαίτερα μετά την πανδημία. Η απομάκρυνση από την εργασία, η απώλεια συντρόφων και η έλλειψη κοινωνικών δομών οδηγούν πολλούς ανθρώπους τρίτης ηλικίας σε αισθήματα έντονης μοναξιάς. Σε αρκετά γηροκομεία και δομές ημερήσιας φροντίδας εφαρμόζονται ήδη πρακτικές όπως η μουσικοθεραπεία, με στόχο να ενισχυθεί η μνήμη, η διάθεση και το αίσθημα συντροφικότητας.

Η έρευνα δείχνει ότι η μοναξιά επηρεάζει τόσο τη σωματική όσο και την ψυχική υγεία. Δεν πρόκειται μόνο για την απουσία παρέας, αλλά για μια βαθιά επιθυμία σύνδεσης και αίσθησης του «ανήκειν». Μια ανάγκη που μερικές φορές μπορεί να ικανοποιηθεί με απρόσμενους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι η μουσική.

Ο Elvers (2016) υποστηρίζει ότι η ακρόαση μουσικής σε προσωπικό επίπεδο μπορεί να μας δημιουργήσει την αίσθηση ότι βρισκόμαστε στην παρουσία άλλων. Όπως σημειώνει: «Οι ακροατές υποσυνείδητα αντιλαμβάνονται τη μουσική ως τη συναισθηματική έκφραση ενός φανταστικού προσώπου».

• Τι συμβαίνει όταν ακούς το τραγούδι που έπαιζε την πρώτη φορά που γνώρισες τον σύντροφό σου;
• Σε μεταφέρει η μουσική του συγκροτήματος που ταξίδεψες μίλια για να δεις με φίλους;
• Έχεις δει ηλικιωμένους σε γηροκομείο, σχεδόν αδρανείς, να ζωντανεύουν ξαφνικά και να τραγουδούν κάθε λέξη όταν εμφανίζεται ένας σωσίας του Frank Sinatra;

Τι σημαίνει να τακτοποιείς τα χαρτονομίσματα από τα μικρότερα στα μεγαλύτερα, βάσει ψυχολογίας

Η ψυχολογία ξεχωρίζει τρία χρώματα που φορούν οι ευφυείς άνθρωποι

Φιλοσοφία vs AI: Ίσως ήρθε η ώρα η τεχνητή νοημοσύνη να μάθει να ρωτά αντί να απαντά

Γιατί το ψήσιμο μάς κάνει να νιώθουμε καλύτερα

Η μουσική ως κοινωνικό υποκατάστατο

Οι Ceren, Geibel, Kussner και συνεργάτες (2025) μελέτησαν τον ρόλο της μουσικής ως «κοινωνικού υποκατάστατου» για την ανακούφιση της μοναξιάς στους ηλικιωμένους. Η θεωρία της κοινωνικής υποκατάστασης υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι μπορούν προσωρινά να αντικαταστήσουν την αλληλεπίδραση με άλλους μέσα από υποκατάστατες εμπειρίες.

Σε ποιοτική μελέτη ζητήθηκε από 35 ηλικιωμένους να ονομάσουν τρία μουσικά κομμάτια που θα διάλεγαν για να νιώσουν καλύτερα σε μια στιγμή μοναξιάς και να εξηγήσουν το γιατί. Από τις απαντήσεις αναδείχθηκαν επτά βασικοί ψυχολογικοί λόγοι: παρηγορητική συντροφιά, αναπόληση, κοινές εμπειρίες, αίσθημα απομόνωσης, κατανόηση των άλλων, πολιτισμική ταυτότητα και ομαδική ταυτότητα.

Η μουσική μπροστά σε επώδυνα γεγονότα

Σε άλλη μελέτη (Schafer, Saarikallia, Eerola, 2020) εξετάστηκε αν η παρηγορητική μουσική μπορεί να λειτουργήσει ως κοινωνικό υποκατάστατο απέναντι σε σοβαρά προσωπικά πλήγματα, όπως η απώλεια όρασης ή ενός αγαπημένου προσώπου.

Για να ελεγχθεί η υπόθεση, οι συμμετέχοντες οδηγήθηκαν σε συναισθηματική φόρτιση μέσω καθοδηγούμενης φαντασίας: είτε φαντάστηκαν τον θάνατο του πατέρα τους (κοινωνική απώλεια), είτε την απώλεια της όρασής τους (μη κοινωνική απώλεια), είτε μια καθημερινή σκηνή αγορών (ουδέτερη κατάσταση). Στη συνέχεια, κλήθηκαν να ακούσουν είτε παρηγορητική είτε προσωπικά επιλεγμένη μουσική.

Τα αποτελέσματα έδειξαν σημαντική μείωση της μοναξιάς και αύξηση της ενσυναίσθησης και της διάθεσης όταν οι συμμετέχοντες άκουσαν τη δική τους επιλογή. Εντυπωσιακό είναι ότι τα κομμάτια δεν ήταν απαραίτητα «παρηγορητικά», αλλά η προσωπική τους σημασία έκανε τη διαφορά. Αυτό αναδεικνύει τη δύναμη της ιδιωτικής μουσικής σχέσης για τη ρύθμιση της διάθεσης και τη χρήση της μουσικής ως κοινωνικού υποκατάστατου.

Η επίδραση της μουσικής στον εγκέφαλο

Στο βιβλίο του Your Brain on Music, ο Daniel J. Levitin εξηγεί πώς η μουσική διεγείρει τον εγκέφαλο:

• Ενεργοποιεί τα ίδια νευρωνικά κυκλώματα που σχετίζονται με την ευχαρίστηση από το φαγητό, την οικειότητα και την κοινωνική συμμετοχή. Αυτό οδηγεί σε απελευθέρωση ντοπαμίνης και άλλων χημικών που βελτιώνουν τη διάθεση.

• Η παρεγκεφαλίδα –ένα από τα αρχαιότερα τμήματα του εγκεφάλου– ενεργοποιείται από τη μουσική, όχι από τον θόρυβο. Είναι το «μετρονόμο» που παρακολουθεί τον ρυθμό, σχετίζεται με τον βηματισμό μας και φυσικά με τον χορό.

• Η κίνηση με τη μουσική, ακόμη και καθιστός, είναι ταυτόχρονα σωματική και εγκεφαλική δραστηριότητα.

• Η παρεγκεφαλίδα έχει στενές συνδέσεις με τα κέντρα των συναισθημάτων. Γι’ αυτό η μουσική μάς συγκινεί και μπορεί να μας φέρει δάκρυα στα μάτια.

Ο Levitin υπογραμμίζει επίσης ότι στη Δύση η μουσική επιλογή έχει κοινωνικές συνέπειες: στα εφηβικά χρόνια ακούμε συχνά αυτό που ακούν οι φίλοι μας. Η μουσική γίνεται έτσι «όχημα κοινωνικής σύνδεσης και συνοχής».

Η μουσική ως αντίδοτο στη μοναξιά

Δεν είναι τυχαίο ότι τα τραγούδια και οι στίχοι που αγαπάμε μπορούν να λειτουργήσουν ως κοινωνικά υποκατάστατα σε κάθε ηλικία. Η μουσική που κουβαλάμε μέσα μας δεν είναι μόνο ανάμνηση αλλά τρόπος να γεφυρώνουμε τα κενά και να βρίσκουμε παρέα ακόμη κι όταν είμαστε μόνοι.