Ποιοι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας και πώς η παραπληροφόρηση καταφέρνει να επηρεάζει

Το διαδίκτυο φιλοξενεί μια τεράστια ποικιλία θεωριών συνωμοσίας, από εκείνες που μοιάζουν σχεδόν πιθανές μέχρι τις καθαρά παρανοϊκές και παράξενες. Ορισμένες είναι ακίνδυνες, όπως η αμφισβήτηση της προσσελήνωσης, ή ακόμη και χιουμοριστικές, όπως η θεωρία της Επίπεδης Γης. Άλλες όμως έχουν σοβαρές επιπτώσεις, γιατί μπορούν να επηρεάσουν αποφάσεις, συμπεριφορές και κοινωνικές στάσεις με τρόπους που δημιουργούν σύγχυση και καχυποψία.

Οι θεωρίες συνωμοσίας εξαπλώνονται εύκολα σε περιβάλλοντα όπου η πληροφόρηση είναι κατακερματισμένη και τα ψηφιακά μέσα λειτουργούν συχνά σαν «ηχώ-κάμερες». Σε αυτά τα περιβάλλοντα, η ίδια πληροφορία ανακυκλώνεται, ενισχύεται και παρουσιάζεται ως αδιαμφισβήτητη αλήθεια, ανεξάρτητα από το αν έχει βάση στην πραγματικότητα. Έτσι δημιουργούνται κλειστοί κύκλοι σκέψης όπου η παραπληροφόρηση βρίσκει πρόσφορο έδαφος και η αμφιβολία απέναντι σε θεσμούς και ειδικούς αυξάνεται.

Η τέχνη του να μην νοιάζεσαι υπερβολικά - Δέκα τρόποι να προστατεύεις την ψυχική σου ηρεμία

Η αφαντασία δεν είναι μία και μοναδική κατάσταση: Πώς λειτουργούν οι άνθρωποι χωρίς νοητικές εικόνες

Η κουλτούρα του «πριν και μετά»: Η αξία ενός σώματος δεν χωράει σε μια φωτογραφία δίπλα-δίπλα

Η σημασία του να κινείσαι στη δουλειά (για να μη γίνεις «άγαλμα» μπροστά στον υπολογιστή)

Εξηγήσεις

Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για το γιατί ορισμένοι άνθρωποι υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας. Μία από αυτές υποστηρίζει ότι προσφέρουν απλές εξηγήσεις για πολύπλοκα ζητήματα σε έναν κόσμο που συχνά μοιάζει χαοτικός. Άλλη άποψη τονίζει ότι ταιριάζουν σε μια μανιχαϊστική αντίληψη του κόσμου, χωρισμένου ανάμεσα στο απόλυτο καλό και το απόλυτο κακό. Η ιδέα ότι ισχυρές ομάδες συνωμοτούν εναντίον των πολλών μπορεί να λειτουργεί ως ψευδαίσθηση ανακούφισης για άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, αφού τους δίνει ένα εξωτερικό αίτιο για τις δυσκολίες τους.

Η πραγματικότητα όμως είναι συνήθως πιο απλή. Θα ήταν πολύ πιο λογικό να αποδοθούν δυσκολίες σε κοινωνικές ή οικονομικές ανισότητες παρά σε αόρατες δυνάμεις που δρουν στα παρασκήνια. Το ίδιο ισχύει και για φαινόμενα της καθημερινότητας, όπως τα ίχνη των αεροπλάνων στον ουρανό, που είναι αποτέλεσμα συμπύκνωσης και όχι κάποιας μυστηριώδους παρέμβασης. Όσοι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας δεν αναζητούν απλές εξηγήσεις. Αν το έκαναν, θα διάλεγαν τις τεκμηριωμένες. Προτιμούν αφηγήσεις περίπλοκες και εξαιρετικά απίθανες.

Οι θεωρίες συνωμοσίας εξαπλώνονται με ευκολία στο διαδίκτυο και σε ανεπίσημα μέσα ενημέρωσης. Στο παρελθόν υπήρχαν περιορισμένα κανάλια διάδοσης τέτοιων ιδεών και πολλές έσβηναν με τον χρόνο. Σήμερα οι ψηφιακές κοινότητες μπορούν να ενισχύσουν και να παγιώσουν τέτοιες πεποιθήσεις ανάμεσα σε άτομα με παρόμοιο τρόπο σκέψης.

Ψυχολογία

Τι οδηγεί τελικά κάποιους ανθρώπους να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας, παρά τα στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο; Γιατί προτιμούν μια απίθανη εξήγηση αντί για μια πιο απλή και λογική;

Η έρευνα δείχνει ότι ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας σχετίζονται με την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας. Ανάμεσα σε αυτά περιλαμβάνονται παρανοϊκά ή σχιζοτυπικά στοιχεία, ναρκισσιστικές τάσεις, έντονη θρησκευτικότητα ή πνευματικισμός και χαμηλότερο γνωστικό επίπεδο.

Η ψυχαναλύτρια Melanie Klein περιέγραψε την παρανοειδή σχιζοειδή θέση του βρέφους, το οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο διαιρεμένο σε απόλυτα καλό και απόλυτα κακό. Ένας ενήλικας που παραμένει ψυχικά εγκλωβισμένος σε αυτή την αντίληψη δυσκολεύεται να συνθέσει τις αντιφάσεις της πραγματικότητας και έχει μεγαλύτερη προδιάθεση να πιστεύει σε σκοτεινές δυνάμεις που δρουν στο παρασκήνιο.

Η παράνοια μπορεί να συνδέσει μια χαμηλή αυτοεκτίμηση με τον φόβο και την καχυποψία απέναντι στους ισχυρούς. Συχνά ενισχύεται από στερεότυπα και από την ανάγκη εύρεσης αποδιοπομπαίων τράγων. Το αποτέλεσμα είναι μια θεωρία συνωμοσίας που ίσως φαίνεται αθώα, αλλά συχνά εξελίσσεται σε επικίνδυνη και κοινωνικά επιβαρυντική αφήγηση.

^{Πληροφορίες από Psychology Today.}