Πώς μπορεί η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης να οδηγήσει σε ψυχωσικές παραληρητικές ιδέες

Παρα πολλά έχουν λεχθεί για τα οφέλη και τις βλάβες της τεχνητής νοημοσύνης. Οι περισσότερες από αυτές τις τοποθετήσεις βασίζονται σε εικασίες, ενθουσιασμό ή καταστροφικές προβλέψεις. Η επιστημονική πραγματικότητα είναι πως δεν γνωρίζουμε ακόμη με σαφήνεια πόσο αποτελεσματική είναι ή δεν είναι η AI σε οποιονδήποτε τομέα και σίγουρα δεν υπάρχει επαρκής βάση ώστε να χρησιμοποιείται ως εργαλείο σε πεδία τόσο σοβαρά όσο είναι η υγεία. Με αυτές τις επιστημονικές επιφυλάξεις δεδομένες, αξίζει να αναδειχθεί ένα φαινόμενο που πρόσφατα άρχισε να καταγράφεται και να περιγράφεται: η λεγόμενη ψύχωση που σχετίζεται με την AI.

Έχει παρατηρηθεί ότι ορισμένα άτομα που χρησιμοποιούν εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης αναφέρουν συμπτώματα ψύχωσης, κυρίως παραληρητικές ιδέες, ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής τους με αυτά. Δεν φαίνεται να ευθύνεται μόνο η ίδια η αλληλεπίδραση, αλλά και η έκθεση στα προϊόντα της AI, όπως τα deep fakes. Οποιοδήποτε περιεχόμενο δημιουργεί αμφιβολία γύρω από βασικά ή θεμελιώδη συστήματα πεποιθήσεων, τα οποία μέχρι πρότινος λειτουργούσαν ως ανάχωμα απέναντι στην παραληρητική σκέψη, ενδέχεται να παίζει ρόλο.

Η ψύχωση αποτελεί σύνθετο κλινικό φαινόμενο και περιλαμβάνει πολλαπλές διαταραχές στη λειτουργικότητα του ατόμου. Κεντρικό χαρακτηριστικό της συχνά είναι η ύπαρξη παραληρητικών ιδεών. Ένας λειτουργικός ορισμός του παραληρήματος, παρότι όχι άνευ προβλημάτων, είναι ότι πρόκειται για μια πεποίθηση ψευδή, ασυνήθιστη στο πολιτισμικό της πλαίσιο και σταθερά διατηρούμενη παρά τα ισχυρά στοιχεία και τη γενική συναίνεση που καταδεικνύουν την απιθανότητά της. Τέτοιου τύπου παραληρήματα συναντώνται συχνά σε παρανοϊκές ψυχώσεις ή σχιζοφρενικές διαταραχές, χωρίς όμως να περιορίζονται αποκλειστικά σε αυτές.

Αρκετές αναφορές έχουν περιγράψει τη σύνδεση παραληρητικών ιδεών με τη χρήση AI. Σε μια πρόσφατη μελέτη περιγράφεται μια σαφής πορεία προς την ανάπτυξη ψύχωσης σχετιζόμενης με την AI, μέσα από κλινικές περιπτώσεις. Η αιτιολογία αυτή περιλαμβάνει μια πορεία «από την ακίνδυνη, πρακτική χρήση σε μια παθολογική ή απορροφητική εμμονή». Η αρχική χρήση της AI για καθημερινές ή λειτουργικές ανάγκες δημιουργεί εξοικείωση και εμπιστοσύνη. Στη συνέχεια, το άτομο αρχίζει να χρησιμοποιεί την AI για να διερευνήσει προσωπικά και συναισθηματικά ζητήματα.

Οι αλγόριθμοι, σχεδιασμένοι να ενισχύουν την αλληλεπίδραση μέσω επιβεβαίωσης των απόψεων του χρήστη, τον «αιχμαλωτίζουν». Έτσι, η ενίσχυση συγκεκριμένων θεμάτων οδηγεί σε αυξημένη εμπλοκή και σε μια αυτοτροφοδοτούμενη διαδικασία, η οποία απομακρύνει σταδιακά το άτομο από αυτό που αποκαλείται «συναίνεση της πραγματικότητας». Οι ανησυχίες του ατόμου διογκώνονται, ενισχύονται και εδραιώνονται ως πεποιθήσεις χωρίς ουσιαστική σχέση με τον πραγματικό κόσμο.

Η άποψη ότι οι προϋπάρχουσες ανησυχίες και ευαλωτότητες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη ψύχωσης που σχετίζεται με την AI επιβεβαιώνεται και από άλλες μελέτες. Η ανεπιφύλακτη επιβεβαίωση από τα συστήματα AI μπορεί να παγιώσει παραληρητικές πεποιθήσεις ή γνωστική προσκόλληση. Παράλληλα, άτομα με τέτοιες ευαλωτότητες ενδέχεται να δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη φύση των απαντήσεων της AI, αποδίδοντας πρόθεση ή ενσυναίσθηση στη μηχανή και αντιλαμβανόμενοι την ως έλλογο ον. Αυτό ενισχύει το φαινόμενο που περιγράφεται ως «ψηφιακή folie à deux», όπου η AI λειτουργεί ως συνενοχικός ενισχυτής της παραληρητικής αφήγησης.

Αυτές οι υποθέσεις υποδηλώνουν ότι η ψύχωση που σχετίζεται με την AI αφορά κυρίως άτομα με προϋπάρχουσες δυσκολίες. Με αυτή την έννοια, η AI προστίθεται στη μακρά λίστα ψυχοπιεστικών παραγόντων που συμβάλλουν σε σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας. Όμως τίθεται το ερώτημα τι ισχύει για άτομα χωρίς διαγνωσμένες ευαλωτότητες που κάνουν υπερβολική χρήση AI.

Η δυναμική ψυχολογία και η αναλυτική φιλοσοφία προτείνουν θεωρητικές διαδρομές προς την ψύχωση που δεν περιορίζονται μόνο σε ευάλωτα άτομα. Αν και αυτή η προσέγγιση υπερβαίνει τα διαθέσιμα δεδομένα, το ίδιο συμβαίνει και με πολλές αισιόδοξες αφηγήσεις γύρω από τα οφέλη της AI.

Φιλοσοφικά, ο Wittgenstein ανέλυσε τη διαφορά ανάμεσα σε μια διορθώσιμη λανθασμένη πεποίθηση και ένα παραλήρημα. Το δεύτερο είναι σχεδόν αδύνατο να αμφισβητηθεί και παραμένει ανεπηρέαστο από λογικά επιχειρήματα. Πρόκειται για μια «θεμελιώδη» πεποίθηση που στηρίζει όλο το σύστημα σκέψης και δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί χωρίς σοβαρό κλονισμό. Μεταγενέστερες φιλοσοφικές αναλύσεις, όπως του John Searle, δείχνουν ότι τέτοιες «υπόβαθρες» πεποιθήσεων αποκτώνται κυρίως μέσω πολιτισμικής έκθεσης και επιβεβαίωσης από το περιβάλλον.

Αυτό ανοίγει την πιθανότητα τα παραληρήματα να βασίζονται σε στρεβλές θεμελιώδεις πεποιθήσεις. Εδώ ακριβώς εισέρχεται ο ρόλος τόσο των εργαλείων AI όσο και των προϊόντων τους, όπως τα deep fakes, στη δημιουργία αυτού που η δυναμική ψυχολογία αποκαλεί «παραληρητικό κλίμα» ή «παραληρητική ατμόσφαιρα».

Σε ένα περιβάλλον όπου γνωρίζουμε ότι η AI παράγει πολλαπλές εκδοχές της πραγματικότητας που ενδέχεται να μην ανταποκρίνονται στην αλήθεια, αρχίζουμε να αμφισβητούμε όσα βλέπουμε και διαβάζουμε. Δεν γνωρίζουμε αν ένα κείμενο έχει γραφτεί από άνθρωπο ή μηχανή, ούτε αν ένα βίντεο είναι αληθινό ή κατασκευασμένο.

Ζούμε, έτσι, όλοι μέσα σε ένα περιβάλλον παραληρητικής ατμόσφαιρας που ενισχύεται από την AI. Σύμφωνα με τον Sims, ο κόσμος βιώνεται ως ανεπαίσθητα αλλοιωμένος, ύποπτος, δυσοίωνος και ακαθόριστα παράξενος. Το βίωμα αυτό μοιάζει σε πολλά σημεία με gaslighting και συνοδεύεται από δυσφορία, σύγχυση και έντονο άγχος.

Οτιδήποτε μειώνει αυτή τη δυσάρεστη εμπειρία γίνεται ελκυστικό και ενισχυτικό. Οι ανορθολογικές πεποιθήσεις που δίνουν νόημα στο χάος υιοθετούνται εύκολα και μετατρέπονται σε θεμελιώδεις πεποιθήσεις, ιδίως όταν ενισχύονται και από άλλους. Η έκθεση σε τέτοιες «ηχώ-θαλάμους» εντείνεται μέσα από την ίδια την AI που δημιούργησε το παραληρητικό κλίμα. Όταν το παραλήρημα εδραιωθεί πλήρως, συχνά συνοδεύεται από αίσθημα ανακούφισης, καθώς εξαφανίζεται η προηγούμενη αβάσταχτη ένταση.

Συνεπώς, υπάρχει επαρκές θεωρητικό υπόβαθρο για να υποστηριχθεί ότι η AI μπορεί να δημιουργήσει ένα διάχυτο κλίμα αμφιβολίας που ευνοεί την ανάπτυξη παραληρητικών ιδεών. Ταυτόχρονα, η AI προσφέρει και τα μέσα για την προσωρινή ανακούφιση από αυτό το κλίμα που η ίδια δημιούργησε. Γι’ αυτό, την επόμενη φορά που κάποιος θα περιγράψει την AI ως απλώς ένα χρήσιμο εργαλείο, ίσως αξίζει να σταθείς λίγο παραπάνω στη σκέψη.

^{Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Psychology Today.}