«Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» και πώς ο Μίλαν Κούντερα άνοιξε νέους τρόπους γραφής & ανάγνωσης
Ο Κούντερα γεννήθηκε με άψογο συγχρονισμό, την 1η Απριλίου (1929): Πρωταπριλιά. Δεν ήταν ψέμα, αλλά ούτε και αστείο πως από νωρίς στη ζωή του εκτέθηκε και βυθίστηκε στον παραλογισμό του ανθρώπινου πολιτισμού. Δεν ήταν επίσης ψέμα πως έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα πριν από δύο χρόνια. «Νέος είναι αυτός που βουτάει στο μέλλον και δεν κοιτάει ποτέ πίσω», «Όταν η καρδιά μιλάει, το μυαλό το θεωρεί μεγάλη απρέπεια να φέρει αντίρρηση».
Μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, ποιητής, φιλόσοφος και πολιτικός κριτικός. Ο Μίλαν Κούντερα έφυγε σαν σήμερα 11 Ιουλίου 2023, στα 94 του, αφήνοντας πίσω του μια κληρονομιά που δεν μπορεί να ξεχαστεί -γιατί, αλήθεια, πώς να ξεχάσεις κάποιον που έκανε τον κόσμο να δονείται σε πιο υψηλές συχνότητες; Ένας συγγραφέας που σε κάθε του λέξη άνοιγε νέες διαδρομές σκέψης, γραφής και, κυρίως, ανάγνωσης.
Γεννήθηκε με καυστική σύμπτωση την 1η Απριλίου του 1929. Πρωταπριλιά. Δεν ήταν ψέμα –ούτε αστείο– πως ο ίδιος βούτηξε νωρίς στον παραλογισμό του ανθρώπινου πολιτισμού. Παιδί της ναζιστικής κατοχής, έφηβος του σταλινικού καθεστώτος. Ενεργό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, μα πάντα με τη φλόγα του αιρετικού στο βλέμμα. Σαν να ήξερε πως ό,τι λάτρεψε, αργά ή γρήγορα θα το αποδομήσει.
Τσέχος στην καρδιά, με γαλλική υπηκοότητα στην ταυτότητα. Γεννημένος στο Μπρνο της τότε Τσεχοσλοβακίας, με μόνιμη βάση στη Γαλλία από το 1975. Εκεί όπου η εξορία έγινε επιλογή και η ξενιτιά, ιδεολογικό καταφύγιο. Έγινε παγκοσμίως γνωστός με το Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης και Το Αστείο –τίτλοι που, όσο κι αν ακούγονται ανάλαφροι, κρύβουν ολόκληρες επαναστάσεις.
Η «καταραμένη» ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη, τα Εξάρχεια, η décadence και ο έρωτας για τον «Τάκη»
Τον απασχολούσε η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Και δεν την αντιμετώπισε ποτέ με απλοϊκότητα.
Το πρώτο του μυθιστόρημα, Το Αστείο (1967), ήταν μια καυστική σάτιρα του ολοκληρωτισμού της κομμουνιστικής περιόδου -μια πρόκληση που δεν συγχωρήθηκε. Ακολούθησε το Η Ζωή Είναι Αλλού (γραμμένο το 1969, εκδόθηκε το 1973), επίσης εμποτισμένο με πολιτική ειρωνεία. Δεν άργησε να μπει στη «μαύρη λίστα» του καθεστώτος. Τα βιβλία του απαγορεύτηκαν. Το όνομά του έγινε απαγορευμένη λέξη στην Τσεχοσλοβακία.
Το 1975, αυτοεξόριστος πια, εγκαταστάθηκε στη Γαλλία. Εκεί, το 1979, κυκλοφόρησε Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης -ένα έργο όπου η σάτιρα, η μνήμη και η πολιτική διαπλέκονται σε ένα γοητευτικά αναρχικό παιχνίδι. Μέσα από τις σελίδες του, ο Κούντερα καλεί τους Τσεχοσλοβάκους να αντισταθούν στο καθεστώς με όποιον τρόπο τους απομένει- ακόμα κι αν αυτός είναι το γέλιο.
Κι όμως, παρά το έντονα προκομμουνιστικό στίγμα της πρώιμης ποιητικής του περιόδου, τα μυθιστορήματά του αρνούνται να φυλακιστούν σε ιδεολογικές ετικέτες. Ξεφεύγουν από ταμπέλες, όπως ακριβώς και ο ίδιος.
Από το Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι (1984) και μετά -το οποίο διασκευάστηκε το 1988 στον κινηματογράφο, με τον Daniel Day-Lewis και την Juliette Binoche- ο πολιτικός σχολιασμός στα έργα του σχεδόν εξαφανίζεται, δίνοντας τη θέση του στη βαθιά φιλοσοφική εξερεύνηση του έρωτα, της μνήμης και της μοίρας.
Άλλωστε, το είχε ξεκαθαρίσει πολλές φορές: δεν ήταν πολιτικός συγγραφέας. Ήταν μυθιστοριογράφος. Και μόνο αυτό.
Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης: Από το «Δεν επιστρέφεις» της Garrido στα «Ασυμβίβαστα» της Δημουλά
Στην Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, ο αφηγητής αναμετριέται με το δόγμα του Νίτσε περί «αιώνιας επιστροφής» -την ιδέα πως ίσως είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε την ίδια ζωή ξανά και ξανά, μέχρι να μην αντέχουμε ούτε την ανάμνηση της ανάσας μας. Κι όμως, ο Κούντερα δεν εγκλωβίζεται σ’ αυτόν τον φαύλο κύκλο. Αντίθετα, υφαίνει μια ερωτική αφήγηση που υπονομεύει κάθε φιλοσοφικό βάρος, μια ιστορία όπου το τυχαίο σεξ, το «χαλαρό» όπως θα το χαρακτήριζε η κοινωνική ηθική, φαντάζει σαν την απόλυτη λύτρωση.
Γιατί μέσα στη φευγαλέα ηδονή, ίσως κρύβεται το πιο ανατρεπτικό μήνυμα: ότι μπορείς να ανταλλάξεις το ασήκωτο βάρος της αιώνιας επανάληψης με την ελαφρότητα του να είσαι ζωντανός. Εδώ. Τώρα. Χωρίς φόβο. Χωρίς μέλλον. Χωρίς καν ενοχή.
Βάρος και ελαφρότητα. Γέλιο και λήθη. Επανάληψη και αλλαγή. Πολιτική και σεξ. Τα πρώτα τέσσερα μυθιστορήματα του Κούντερα κινούνται διαρκώς ανάμεσα σε τέτοια δίπολα, χορεύοντας στην κόψη της αντίφασης. Κι ίσως αυτή η σπάνια ικανότητα -το να αντέχεις δύο αντικρουόμενες αλήθειες ταυτόχρονα- να εξηγείται από μια φράση που είπε κάποτε στον Philip Roth: «Ο ολοκληρωτισμός δεν είναι μόνο η κόλαση, αλλά και το όνειρο του παραδείσου -το πανάρχαιο δράμα ενός κόσμου όπου όλοι θα ζουν αρμονικά».
Το κέντρο βάρους των μυθιστορημάτων του είναι σταθερό και αμετακίνητο: η αέναη πάλη με τα ερωτήματα της γνώσης, η πολυπλοκότητα της ύπαρξης, η μόνιμη αβεβαιότητα. Ο Κούντερα ήξερε καλά ότι η μεγάλη αλήθεια της λογοτεχνίας δεν είναι να δώσει απαντήσεις -αλλά να ψιθυρίσει στον αναγνώστη, σχεδόν ειρωνικά: «Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο νομίζεις».
Mal du depart: Το αξεπέραστο «Θα μείνω πάντα ιδανικός κι ανάξιος εραστής» του Νίκου Καββαδία
Αφηγητής της άβολης αλήθειας.
Ένας συγγραφέας τέτοιας βαρύτητας και τεχνικής δεινότητας, θα περίμενε κανείς να είχε κάποτε κερδίσει το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ίσως να του το χρωστούσαν. Δεν το πήρε ποτέ. Αντ' αυτού, του δόθηκαν άλλα βραβεία -το Βραβείο Ιερουσαλήμ το 1985 και το Βραβείο Χέρντερ το 2000- μα το Νόμπελ δεν ήρθε ποτέ, όσο κι αν προτάθηκε. Ίσως γιατί ορισμένες φωνές είναι πολύ αιχμηρές για να βραβευτούν. Ή πολύ αληθινές.
Μετά την Αθανασία (1991), το τελευταίο του μυθιστόρημα στα τσέχικα -μια τολμηρή ανατομία των ερωτικών και προσωπικών σχέσεων- έγραψε τέσσερα ακόμη μυθιστορήματα. Η Βραδύτητα (1995), Η Ταυτότητα (1999), Η Άγνοια (2000) και Η Γιορτή της Ασημαντότητας (2014). Λιγότερη προσοχή, λιγότερες διθυραμβικές κριτικές. Το αστέρι του άρχισε, υποτίθεται, να ξεθωριάζει. Μα σε κάθε νέο βιβλίο, άφηνε πίσω του την πιο πρόσφατη εκδοχή της προσωπικής του φιλοσοφίας -σαν να μην έγραφε πια για το κοινό, αλλά για την εσωτερική του διαθήκη.
Αμετανόητα άμεσος. Σκληροτράχηλος. Συγγραφέας που αρνιόταν τις εύκολες συγκινήσεις και τα κλισέ της ηθικής, επιμένοντας σ’ αυτό που αποκαλούσε «ηθική της γνώσης»: την υποχρέωση να δεις και να πεις αυτό που οι άλλοι δεν τόλμησαν να κοιτάξουν, ούτε να πουν. Με φρέσκια, αδυσώπητη ματιά.
Για πολλούς, είχε γίνει πια ο αφηγητής της άβολης αλήθειας. Και ίσως, γι' αυτό ακριβώς, να μην ταίριαζε ποτέ στην εποχή του.
Μιλώντας στο The Paris Review είχε σημειώσει πως το κύριο αντικείμενό του δεν ήταν η πολιτική ή κοινωνική κριτική αλλά «η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης στον σύγχρονο κόσμο».
Ο Μίλαν Κούντερα μέσα από τις εκφράσεις του
Η πηγή του άγχους βρίσκεται στο μέλλον. Αν καταφέρεις να κρατήσεις το μέλλον έξω από το μυαλό σου, μπορείς να ξεχάσεις τις στενοχώριες σου.
Όταν μιλά η καρδιά, το μυαλό θεωρεί μεγάλη αγένεια να φέρει αντίρρηση.
Ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη.
Ευτυχώς, οι γυναίκες έχουν την αξιοθαύμαστη ικανότητα να αλλάζουν το νόημα των πράξεών τους εκ των υστέρων.
Καμία πράξη δεν είναι από μόνη της καλή ή κακή. Μόνο η θέση της στην τάξη των πραγμάτων την καθιστά καλή ή κακή.
Δεν μπορείς να καταλάβεις τίποτα για την τέχνη, ιδίως για τη μοντέρνα τέχνη, αν δεν κατανοήσεις ότι η φαντασία είναι από μόνη της μια αξία.
Το μάτι… το σημείο όπου συγκεντρώνεται η ταυτότητα ενός ανθρώπου.
Το τυχαίο είναι εκείνο που κάνει τα πραγματικά μάγια, όχι το αναγκαίο. Για να είναι ένας έρωτας αλησμόνητος, πρέπει τα τυχαία να συμβούν από την πρώτη κιόλας στιγμή.
Το να είσαι συγγραφέας δεν σημαίνει να κηρύττεις μια αλήθεια· σημαίνει να ανακαλύπτεις μια αλήθεια.
Επιφανειακά, ένα έξυπνο ψέμα. Στο βάθος, η πιο αδέξια αλήθεια.
Θέλω να είσαι αδύναμος. Όσο αδύναμος είμαι κι εγώ.
Όταν όμως οι δυνατοί είναι πολύ αδύναμοι για να χτυπήσουν τους αδύναμους, τότε οι αδύναμοι πρέπει να βρουν τη δύναμη να φύγουν.
Εκεί γεννιέται ο έρωτας: όταν η γυναίκα δεν μπορεί να αντισταθεί στη φωνή που καλεί την τρομαγμένη της ψυχή, κι ο άντρας δεν μπορεί να αντισταθεί στη γυναίκα που η ψυχή της ξέρει να ακούει τη φωνή του.
Ο εγκέφαλος φαίνεται να διαθέτει μια ειδική περιοχή —ας την πούμε «ποιητική μνήμη»— που καταγράφει ό,τι μας συγκινεί, ό,τι μας γοητεύει, ό,τι κάνει τη ζωή να φαίνεται όμορφη.
Ένα μυθιστόρημα είναι ένας διαλογισμός πάνω στην ύπαρξη, ιδωμένος μέσα από φανταστικά πρόσωπα.
Η ανθρώπινη βλακεία έγκειται στο ότι έχει μια απάντηση για όλα. Η σοφία των μυθιστορημάτων βρίσκεται στο ότι έχουν μια ερώτηση για όλα.
Το όνειρο είναι η απόδειξη ότι το να φαντάζεται κανείς, να ονειρεύεται αυτό που δεν υπήρξε ποτέ, είναι μια από τις βαθύτερες ανθρώπινες ανάγκες.
Ένα μυθιστόρημα που δεν αποκαλύπτει μια μέχρι τότε άγνωστη πτυχή της ύπαρξης είναι ανήθικο.
Δύο άνθρωποι ερωτευμένοι, μόνοι, απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο — να κάτι αληθινά ωραίο.
Στο βασίλειο του ολοκληρωτικού κιτς, όλες οι απαντήσεις έχουν δοθεί εκ των προτέρων, κι όλες οι ερωτήσεις αποκλείονται.
Νέος είναι όποιος βουτάει στο μέλλον και δεν κοιτάζει ποτέ πίσω.
Η φιλοδοξία δεν είναι ποτέ αρκετά καλή δικαιολογία για να αποφύγεις την τεμπελιά.
Είμαι σε κατάσταση υπερβολικής δόσης του εαυτού μου.
Όποιος λαχταρά να φύγει από τον τόπο όπου ζει, είναι ένας βαθιά δυστυχισμένος άνθρωπος.
Δεν ήμουν υποκριτής, με ένα αληθινό πρόσωπο και διάφορα ψεύτικα. Είχα πολλά πρόσωπα, γιατί ήμουν νέος και δεν ήξερα ποιος ήθελα να γίνω.
Η μνήμη δεν κρατά ταινίες· κρατά φωτογραφίες.
Όταν προχωρούμε, προχωρούμε μέσα στην ομίχλη. Αλλά αυτοί που θα έρθουν μετά από εμάς θα ανακαλύψουν πώς βαδίζαμε.
Τα μεγάλα μυθιστορήματα είναι πάντα λίγο πιο έξυπνα από τους ίδιους τους συγγραφείς τους.
Bloggers
