Είναι αλήθεια αυτό που θυμόμαστε; Γιατί κάποιοι υιοθετούν μνήμες άλλων για να γεμίσουν το κενό;

Αν η μνήμη ήταν άτομο, θα την είχαμε μηνύσει για απάτη. Παριστάνει το απόλυτο αρχείο της ζωής μας, αλλά κάθε φορά που την ανοίγεις, έχει αλλάξει τους όρους του συμβολαίου. Νομίζουμε πως θυμόμαστε, στην πραγματικότητα ξαναγράφουμε. Και κάθε «θυμάμαι» είναι μια πολιτική πράξη: ποιον αφήνω μέσα, ποιον πετάω έξω, πώς φτιάχνω την ιστορία μου.

Από τη χαρά στο φιάσκο

Η πιο σκληρή απόδειξη γι’ αυτό είναι οι προδομένες μνήμες. Μια γυναίκα που μαθαίνει ότι ο σύντροφός της την κορόιδευε για χρόνια, δεν ξαναβλέπει απλώς το μέλλον της διαφορετικά, βλέπει αλλιώς και το παρελθόν της. Εκείνες οι στιγμές που κάποτε ήταν παρηγοριά γίνονται σήμερα φάρσα. Τα χαμόγελα μοιάζουν ψεύτικα, οι φωτογραφίες σκηνικά ενός θεάτρου με πλαστό σενάριο. Τίποτα δεν άλλαξε στο τι έγινε, κι όμως όλα έχουν αλλάξει στο πώς θυμάται.

Η μνήμη δεν ενδιαφέρεται για τα γεγονότα, ενδιαφέρεται για τις σημασίες. Κι όταν οι σημασίες μετατοπίζονται, το παρελθόν μεταμορφώνεται μαζί τους.

Είναι το ψεύτικο η νέα κανονικότητα;

Η ψυχολογία αναδεικνύει τα τρία χρώματα που χρησιμοποιούν οι ευφυείς άνθρωποι

Όταν η φίλη σου το παρακάνει με τις αισθητικές επεμβάσεις: να της το πεις ή όχι;

Sorry, αλλά ο AI «θεραπευτής» σου δεν σκέφτεται εσένα

Τα λάθη που πληρώνουμε

Ο ψυχολόγος Daniel Schacter μίλησε για τις «επτά αμαρτίες της μνήμης»: παροδικότητα, αφηρημάδα, μπλοκάρισμα, υποβολιμότητα, προκατάληψη, εμμονή. Λέξεις που αποκαλύπτουν κάτι απλό και επώδυνο: η μνήμη δεν είναι δικαστής, είναι σεναριογράφος. Και συχνά ο πιο αναξιόπιστος.

Η πιο ύπουλη «αμαρτία» είναι η υποβολιμότητα. Πόσο εύκολα οι αναμνήσεις μας μπορούν να μολυνθούν από τις αφηγήσεις των άλλων. Ένας ανακριτής που ρωτά λάθος, ένας σύντροφος που λέει «είσαι υπερβολική», μια κοινωνία που αποφασίζει «δεν έγινε έτσι». Η μνήμη είναι τόσο πορώδης που απορροφά ακόμη και τις ψευδαισθήσεις των άλλων. Γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίο ότι γυναίκες σε δίκες βιασμού ή κακοποίησης αμφισβητούνται επειδή δεν θυμούνται «σωστά» την ακριβή ημερομηνία. Λες και ο τρόμος είχε ποτέ ρολόι.

Δανεικές αναμνήσεις, δανεικές ταυτότητες

Υπάρχει όμως και το πιο παράξενο παιχνίδι της μνήμης: η οικειοποίηση. Ακούμε ιστορίες τόσες φορές που τις πιστεύουμε για δικές μας. Οικογενειακά τραπέζια όπου μια αφήγηση επαναλαμβάνεται μέχρι που μπερδεύεσαι. Tο έζησα ή το άκουσα; Φίλοι που «θυμούνται» σκηνές όπου ποτέ δεν ήταν παρόντες.

Κι έπειτα, υπάρχει η συνειδητή οικειοποίηση. Πολιτικοί που φορούν μνήμες που δεν τους ανήκουν για να φτιάξουν ηρωικά αφηγήματα. Κοινωνίες που επιλέγουν ποια τραύματα θα θυμούνται και ποια θα θάβουν. Και κάποιοι, που υιοθετούν μνήμες άλλων για να γεμίσουν τα κενά τους. Η μνήμη είναι κολλητική, μεταδοτική, και πολλές φορές επικίνδυνα δανεική.

Η βία της αμφισβήτησης

Δεν υπάρχει πιο τοξική φράση από το «δεν έγινε έτσι». Είναι η φράση που σκοτώνει τις γυναικείες αφηγήσεις, που ακυρώνει τις εμπειρίες τους, που σβήνει τις δικές τους αναμνήσεις από τον κοινό χάρτη. Είναι η φράση που μετατρέπει τη μνήμη σε πεδίο μάχης, όπου κερδίζει πάντα ο πιο δυνατός. Η αμφισβήτηση της μνήμης δεν είναι ασήμαντη· είναι μορφή βίας. Είναι ένας τρόπος να σου πουν ότι δεν ξέρεις ούτε ποια είσαι.

Η μνήμη ως όπλο

Η μνήμη δεν είναι μόνο προσωπικό θέμα, αλλά εργαλείο εξουσίας. Από τα σχολικά βιβλία ιστορίας που αποφασίζουν ποιοι θα μείνουν ήρωες και ποιοι θα εξαφανιστούν, μέχρι τον καθημερινό καβγά όπου κάποιος σε κάνει να αμφισβητήσεις αν «όντως συνέβη». Ο έλεγχος της μνήμης είναι ο έλεγχος της ταυτότητας. Όποιος αμφισβητεί τις μνήμες σου, στην ουσία αμφισβητεί την ύπαρξή σου.

Συλλογική και γυναικεία μνήμη

Το #MeToo ήταν ακριβώς αυτό: μια εξέγερση μνήμης. Χιλιάδες γυναίκες που βγήκαν να αφηγηθούν όσα για χρόνια τους έλεγαν να ξεχάσουν. Κάθε μαρτυρία ήταν μια πράξη αντίστασης απέναντι στην κοινωνία που προσπαθούσε να ξαναγράψει την ιστορία τους. Η συλλογική μνήμη εδώ λειτούργησε σαν πυρκαγιά: καμία ατομική ανάμνηση δεν μπορούσε να σβήσει πια, γιατί την προστάτευε η δύναμη των άλλων.

Η μνήμη είναι πολιτική. Είναι ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία αποφασίζει ποιον πιστεύει. Και συνήθως πιστεύει τους ισχυρούς. Γι’ αυτό οι γυναικείες μνήμες είναι πάντα υπό αμφισβήτηση, πάντα σε δίκη.

Η μνήμη στην ψυχοθεραπεία

Στην ψυχοθεραπεία, η μνήμη είναι δίκοπο μαχαίρι. Ο θεραπευτής σε βοηθά να ξαναδείς τα τραύματά σου με νέο μάτι, να αναδομήσεις το παρελθόν για να σταθείς καλύτερα στο παρόν. Αλλά αυτή η διαδικασία δείχνει και κάτι πιο τρομακτικό και αυτό είναι ότι η μνήμη δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Ότι μπορεί να διαμορφωθεί, να ξαναχτιστεί, ακόμη και να αλλοιωθεί. Η μνήμη δεν είναι μάρτυρας αλλά συγγραφέας.

Η μνήμη ως ζωντανός οργανισμός

Η μνήμη μοιάζει περισσότερο με σώμα παρά με αρχείο. Ματώνει, αφήνει ουλές, επουλώνεται, ξανατραυματίζεται. Δεν είναι παθητικός φρουρός του παρελθόντος· είναι γλύπτης που ξανασμιλεύει την ιστορία μας ξανά και ξανά. Από τον Προυστ που ανακάλυψε τον κόσμο μέσα σε μια μαντλέν, μέχρι την Κική Δημουλά που μιλούσε για την πονηρή μνήμη που κρατά ό,τι τη βολεύει, οι μεγάλοι συγγραφείς ήξεραν. Η μνήμη είναι πιο κοντά στην τέχνη παρά στην επιστήμη.

Η μνήμη ως καθρέφτης του σήμερα

Η μνήμη δεν είναι μουσείο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε εργοτάξιο. Δεν είναι αντικειμενική, δεν είναι ουδέτερη, δεν είναι καν σταθερή. Είναι το πιο αναξιόπιστο αλλά και το πιο ανθρώπινο κομμάτι μας. Και ίσως η μόνη αλήθεια που έχει σημασία είναι αυτή. Ότι δεν θυμόμαστε για να καταγράψουμε το παρελθόν αλλά για να αντέξουμε το παρόν.

Κι όταν κάποιος σού πει «θυμάσαι λάθος», η απάντηση είναι μία: «Θυμάμαι όπως μπορώ να ζήσω σήμερα. Και αυτή είναι η μόνη αλήθεια που χρειάζομαι».