Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας: Το μέλλον των αξιών καθρεφτίζεται σε όσους δίδαξαν τι σημαίνει σκέψη

Και κάπως έτσι, η φιλοσοφία επιστρέφει -ως αναγκαιότητα- στο κέντρο της δημόσιας ζωής. Στις 20 Νοεμβρίου 2025, στην Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας στο Παρίσι, η UNESCO ανοίγει ένα ερώτημα που αγγίζει τον πυρήνα της εποχής. Ποιες αξίες μπορούν να στηρίξουν τις κοινωνίες του μέλλοντος όταν η ίδια η έννοια της αξίας δοκιμάζεται καθημερινά.

Η Prof. Ingrid Robeyns, φιλόσοφος και οικονομολόγος, θα μιλήσει για τον ηθικό ιστό που χρειάζεται μια κοινωνία για να λειτουργήσει. Μαθήτρια του Νομπελίστα Amartya Sen και κάτοχος της Έδρας Ηθικής των Θεσμών στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, η Robeyns έχει γίνει μία από τις πιο επιδραστικές φωνές της σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας. Το βιβλίο της «Limitarianism. The Case Against Extreme Wealth» μετατόπισε τη δημόσια συζήτηση από μια τεχνοκρατική προσέγγιση της οικονομίας σε μια στοχαστική ανάγνωση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Δεν εξετάζει μόνο τον πλούτο αλλά και την αρχιτεκτονική μιας κοινωνίας που λειτουργεί χωρίς θεμέλια ισότητας.

Η UNESCO δηλώνει το αυτονόητο που συχνά χάνεται κάτω από τον θόρυβο της επικαιρότητας. Μια κοινωνία δεν διαμορφώνεται από την τεχνολογία της, αλλά από τα κριτήριά της. Οι αξίες είναι ο μηχανισμός που επιτρέπει σε έναν κόσμο να παραμένει κόσμος. Όταν αυτές οι αξίες καταρρέουν, όλα τα υπόλοιπα -νόμοι, θεσμοί, οικονομικά μοντέλα- γίνονται εύθραυστα.

Η σύγχρονη εποχή αντιμετωπίζει ένα παράδοξο. Δεν ζούμε έλλειψη γνώσης. Ζούμε υπερφόρτωση. Δεν ζούμε έλλειψη εργαλείων. Ζούμε κορεσμό. Δεν ζούμε έλλειψη απαντήσεων. Ζούμε έλλειψη κρίσης. Η τεχνητή νοημοσύνη, όσο εντυπωσιακή κι αν είναι, δεν λύνει το παράδοξο. Το τονίζει. Η AI παράγει, ταξινομεί, συνθέτει, αναπτύσσει επιχειρήματα, γράφει κείμενα και συνομιλεί. Η ερώτηση όμως παραμένει στα χέρια του ανθρώπου. Με ποιο ηθικό πλαίσιο χρησιμοποιούμε αυτή τη δύναμη. Ποιος αποφασίζει ποια γνώση έχει προτεραιότητα. Ποιος βλέπει τον κίνδυνο πίσω από την ευκολία.

Εδώ ακριβώς ανοίγεται το φιλοσοφικό πεδίο. Η ταχύτητα της εποχής ξεπερνά τον χρόνο επεξεργασίας του ανθρώπινου νου. Ταυτόχρονα όμως, ο νους είναι το μοναδικό όργανο που μπορεί να πει όχι εκεί που όλα λένε ναι. Η φιλοσοφία δεν λειτουργεί ως επιστροφή σε παλιές ιδέες αλλά ως ανάκτηση του βάθους που χάνεται.

Ο Πλάτωνας μιλούσε για τη διαφορά ανάμεσα στην αληθινή επιστήμη και τη δόξα, την απλή γνώμη που μοιάζει αληθινή χωρίς να είναι. Ο Σωκράτης τόνιζε τη σημασία του ελέγχου του λόγου, της διαλεκτικής που αναγκάζει τη σκέψη να σταθεί μπροστά στον καθρέφτη της. Ο Αριστοτέλης μελετούσε το ήθος όχι ως σύνολο κανόνων, αλλά ως καθημερινή άσκηση. Η αρετή για εκείνον ήταν θέμα επανάληψης και κρίσης. Σκέψεις με ακρίβεια που σήμερα γίνονται εκπληκτικά επίκαιρες.

Κανείς από αυτούς δεν φαντάστηκε ότι ο κόσμος θα γεμίσει μηχανές ικανές να αναπαράγουν τη σκέψη τους. Αν όμως έβλεπαν την ανθρώπινη τάση να αφήνει την κρίση σε αυτόματα συστήματα, θα έδιναν την ίδια προτροπή. Μία κοινωνία δεν προχωρά όταν αποκτά περισσότερη δύναμη, αλλά όταν καταλαβαίνει ποια δύναμη πρέπει να χρησιμοποιεί και πώς.

Η UNESCO, μέσα από το πρόγραμμα MOST και την φετινή θεματική, επιχειρεί να ενώσει δύο κόσμους. Τον κόσμο των θεσμών που χρειάζονται κατεύθυνση και τον κόσμο της σκέψης που μπορεί να την προσφέρει. Η Robeyns με το limitarianism δείχνει ότι η οικονομία δεν είναι τεχνικό ζήτημα, αλλά ηθικό. Οι ανισότητες δεν είναι αριθμοί, αλλά μορφές ζωής που γεννιούνται από συγκεκριμένες επιλογές. Η δημοκρατία δεν φθείρεται επειδή δεν υπάρχουν λύσεις, αλλά επειδή δεν υπάρχει κοινό πλαίσιο αξιών.

Οι φιλόσοφοι της Ανατολής το είχαν δει αυτό πολύ πριν από την Δύση. Ο Κομφούκιος μιλούσε για την ανάγκη της ηθικής τάξης ως εσωτερικό πυρήνα κάθε κοινωνίας. Ο Λάο Τσε για το μέτρο που εμποδίζει την υπερβολή να μετατραπεί σε ύβρη. Αυτές οι ιδέες δεν αποτελούν μνημεία. Επιστρέφουν επειδή ο κόσμος έχει αρχίσει να βιώνει τις συνέπειες της απώλειας μέτρου.

Προσφέρει όμως έναν τρόπο να ξανασκεφτούμε. Αυτό είναι το σημείο όπου η φιλοσοφία συναντά την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Η AI μπορεί να παράγει απαντήσεις σε όγκο που ξεπερνά κάθε ανθρώπινο νου. Το ερώτημα όμως παραμένει ανθρώπινο. Τι θεωρούμε σημαντικό. Τι θεωρούμε δίκαιο. Τι θεωρούμε ανεκτό.

Το μέλλον δεν θα κριθεί από το πόσο ισχυρά συστήματα διαθέτουμε, αλλά από το πόσο ώριμα μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε. Η φιλοσοφία μπορεί να προσφέρει την ωριμότητα που λείπει. Όχι γιατί επιστρέφουμε σε μια παλιά εποχή, αλλά γιατί ανακαλύπτουμε ξανά το βάθος που χρειάζεται το παρόν. Κάθε κοινωνία που επιδιώκει να προχωρήσει μπροστά χρειάζεται ένα σημείο αναφοράς. Η φιλοσοφία προσφέρει αυτό το σημείο όχι ως κανόνα, αλλά ως μέθοδο.

Η Robeyns δεν ζητά από τις κοινωνίες να υιοθετήσουν μια ενιαία λύση αλλά κάτι πιο απαιτητικό: να σκεφτούν. Ζητά να διαλέξουν αξίες και όχι μόνο στρατηγικές. Να αναγνωρίσουν πως οι θεσμοί δεν λειτουργούν στο κενό, αλλά μέσα σε ένα πλαίσιο ανθρώπινης ηθικής. Αυτό δεν αντικαθίσταται. Δεν αυτοματοποιείται. Δεν αντιγράφεται.

Το μέλλον που οραματίζεται η UNESCO δεν είναι γραμμικό. Δεν βασίζεται στην ταχύτητα της τεχνολογίας, αλλά στη βαρύτητα της κρίσης. Η επιστροφή στη φιλοσοφία είναι στην πραγματικότητα μια επιστροφή στη δυνατότητα του ανθρώπου να καθορίζει τον εαυτό του. Όσο και αν εξελίσσονται τα τεχνολογικά εργαλεία, το βασικό ερώτημα παραμένει ίδιο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πώς θέλουμε να ζήσουμε.

Ο κόσμος αλλάζει με ρυθμούς που δυσκολεύουν τη σκέψη. Η φιλοσοφία όμως μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε αυτόν τον ρυθμό. Και τότε, η τεχνολογία δεν θα λειτουργεί ως απειλή, αλλά ως εργαλείο ενός νου που γνωρίζει πού βρίσκεται και πού θέλει να πάει.