Από πού προέρχονται οι νέες λέξεις;

Οι γλώσσες, τις οποίες συνθέτουν αγαπημένες λέξεις, ζουν και αναπνέουν μέσα από τους ομιλητές τους, δεν είναι στατικά μουσεία. Αναπόφευκτα, νέες ανάγκες, τεχνολογικές εξελίξεις, κοινωνικές μετατοπίσεις και δημιουργικές παρεμβάσεις οδηγούν στην εμφάνιση λέξεων που πριν δεν υπήρχαν. Το κείμενο αυτό εξετάζει τους βασικούς τρόπους γέννησης νέων λέξεων στα αγγλικά (και δευτερευόντως παραπέμπει σε αντίστοιχα φαινόμενα σε άλλες γλώσσες) –από τον δανεισμό μέχρι την τυχαία επινόηση και τα memes– και καταλήγει σε κάποιες σκέψεις για τη σημασία τους.

Δανεισμός όρων: Όταν δεν βρίσκεις λέξη, δανείζεσαι

Συχνά, όταν μια γλώσσα δεν διαθέτει μονολεκτικό ισοδύναμο για μια έννοια, δανείζεται όρο από άλλη. Κλασικά παραδείγματα στα αγγλικά:

• schadenfreude (γερμανικά): η απόλαυση για την ατυχία άλλων.

• safari (σουαχίλι μέσω αραβικών): ταξίδι παρατήρησης άγριας ζωής.
  Οι αγγλόφωνοι έχουν δανειστεί εκατοντάδες λέξεις από ποικίλες γλώσσες, ενώ ταυτόχρονα οι αγγλικές λέξεις διαχέονται αλλού. Ως «δότης» και «δέκτης», τα αγγλικά αποκτούν τεράστιο λεξιλόγιο, που αντανακλά την παγκοσμιοποίηση και τις πολιτισμικές επαφές. Ωστόσο, ο δανεισμός δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η λέξη θα ενσωματωθεί για πάντα· κάποιες παραμένουν ειδικές σε ορισμένα πεδία· άλλες αφομοιώνονται πλήρως.

Αν μπορείς να πεις «όχι» σε αυτές τις 6 καταστάσεις, είσαι ψυχικά πιο δυνατή από το 98% των ανθρώπων

Λέξεις της στιγμής (nonce words) και νεολογισμοί

Όταν ο ομιλητής ή ο συγγραφέας επινοεί μια λέξη απλώς για την ανάγκη του στιγμιαίου νοήματος, αυτή ονομάζεται nonce word. Αν χρησιμοποιηθεί μόνο μία φορά, παραμένει «λέξη της στιγμής». Αν όμως επαναληφθεί ή αρέσει στην κοινότητα και ξαναχρησιμοποιηθεί, μπορεί να γίνει νεολογισμός που επιβιώνει.

• Πολλές τέτοιες λέξεις δεν καταγράφονται ποτέ σε λεξικά.

• Όσες εμφανίζονται σε μη επίσημες πηγές ή στα social media ενδέχεται να θεωρούνται ανεπίσημες/ιδιωματικές για χρόνια πριν αποκτήσουν αποδοχή.

• Ο χρόνος δεν εγγυάται ότι θα επικρατήσει: η πλειονότητα των νεολογισμών ξεθωριάζει, είτε γιατί οι ομιλητές προχωρούν σε άλλες καινοτομίες είτε γιατί δεν καλύπτουν πραγματική ανάγκη.

Επινοήσεις συγγραφέων: Από Carroll έως Joyce

Ορισμένοι συγγραφείς πειραματίζονται συστηματικά με τη γλώσσα:

• Lewis Carroll (Charles Dodgson): Δημιούργησε λέξεις όπως chortle (σύνθεση chuckle + snort), που πέρασε στη χρήση. Άλλες –π.χ. slithy, frabjous– έμειναν λογοτεχνικά εφευρήματα χωρίς ευρεία υιοθέτηση. Το ποιητικό του δημιούργημα The Hunting of the Snark έδωσε το όνομα snark για φανταστικό πλάσμα· διαφορετικό όμως είναι το σημερινό snark («σαρκαστική κριτική»), με άλλη προέλευση.

• James Joyce (Finnegans Wake, 1939): Γέμισε το κείμενο με χιλιάδες νεολογισμούς όπως meandertale (meander + tale) ή yawnscripture, προκαλώντας σύγχυση αλλά και ευφορία στη γλωσσική φαντασία. Το πιο διάσημο από τα δικά του: quark, που υιοθετήθηκε το 1964 από τον φυσικό Murray Gell-Mann για υποατομικά σωματίδια, επειδή αρχικά υπήρχαν τρεις «γεύσεις» quarks – ευθυγράμμιση με τη φράση “Three quarks for Muster Mark!” από το ποίημα.

• Robert Heinlein (Stranger in a Strange Land, 1961): Έφερε στο φως το grok, που σημαίνει «κατανοώ βαθιά, διαισθητικά». Σημαντικό για τους baby boomers και την κουλτούρα της δεκαετίας του ’60· το 2023 το όνομα «Grok» δόθηκε και σε AI chatbot από την xAI του Elon Musk, δείχνοντας πώς ένας νεολογισμός αναβιώνει σε νέα πλαίσια.

Αυτές οι περιπτώσεις δείχνουν ότι η λογοτεχνική φαντασία μπορεί να τροφοδοτήσει την καθημερινή γλώσσα, έστω κι αν μόνο λίγες λέξεις επιβιώσουν.

Τι σημαίνει όταν ένα άτομο κοιμάται με την τηλεόραση ανοιχτή, σύμφωνα με την ψυχολογία;

Λάθη, memes και κοινωνική μετάδοση

Μερικές λέξεις γεννιούνται από λάθη ή αδιόρατα φαινόμενα:

• Το 1934, το λεξικό Merriam-Webster πρόσθεσε λανθασμένα τη λέξη dord ως συντομογραφία για «density», από παρερμηνεία μιας σημείωσης «D or d».

• Ούτως ή άλλως, τα social media επιταχύνουν διάδοση λέξεων που ίσως ξεκίνησαν από τυπογραφικό λάθος ή αστείο: π.χ. το «covfefe» του Donald Trump (31 Μαΐου 2017) έγινε meme και «έμεινε» στην ειδησεογραφία παρά την αμφιλεγόμενη προέλευσή του.

• Σήμερα η Generation Alpha (γεννημένοι μετά το 2010) πειραματίζεται με λέξεις όπως skibidi (viral βίντεο με φονικές τουαλέτες): η σημασία τους είναι συχνά με συμφραζόμενα, χρησιμοποιούνται για χιούμορ, ειρωνεία ή έκφραση ταυτότητας. Παρόμοια με το lol, που ξεκίνησε ως «laugh out loud» και τώρα λειτουργεί ως πολυχρηστική συντομογραφία.

Οι ψηφιακές πλατφόρμες επιταχύνουν τη διάδοση, αλλά και την ταχεία απαξίωση: μια λέξη μπορεί να γίνει viral και μετά να ξεχαστεί λίγους μήνες αργότερα.

Χρόνος, αποδοχή και λεξικά

Η πορεία μιας νέας λέξης προς την επίσημη καταγραφή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες:

• Συχνότητα χρήσης: Πόσοι και πού την χρησιμοποιούν.

• Συμφραζόμενα πεδία: Επαγγελματικοί όροι, τεχνολογία, ποπ κουλτούρα, ακαδημαϊκά.

• Ευκολία μεταβίβασης: Πόσο εύκολα μαθαίνεται, προφέρεται, κλίνεται.

• Συμβατότητα με υπάρχοντα μορφοσυντακτικά πρότυπα: Αν ακολουθεί κανόνες σχηματισμού λέξεων ή είναι εντελώς ανορθόδοξη.

• Κοινωνικές στάσεις: Αν θεωρείται «ποιοτική» ή «φτηνιάρικη», επίσημη ή slang.

Ακόμα και μετά δεκαετίες χρήσης, ένα λέξη μπορεί να παραμένει περιθωριακή (π.χ. guesstimate θεωρείται ακόμη ανεπίσημη από κάποιους). Πολλές μένουν στα «αχανή» ή «unabridged» λεξικά, χωρίς να περάσουν σε πιο σύντομα ή καθημερινά εγχειρίδια. Κι άλλες χάνονται όταν οι ομιλητές αλλάζουν ανάγκες ή ενδιαφέροντα.

Γλώσσα και ταυτότητα

Η επιλογή λέξεων αντανακλά και διαμορφώνει την ατομική και συλλογική ταυτότητα.

• Όταν υιοθετούμε έναν όρο, δηλώνουμε συμμετοχή σε ένα πολιτισμικό κύμα ή κοινότητα.

• Όταν απορρίπτουμε λέξεις, σηματοδοτούμε διαφοροποίηση ή πατριαρχικότητα (π.χ. απόρριψη slang από ορισμένους).

• Οι νέες λέξεις μπορούν να ενδυναμώσουν ομάδες ή να αποκλείσουν άλλες.

Συχνά οι νεότεροι ομιλητές ωθούν τη γλώσσα σε νέες κατευθύνσεις· οι παλαιότεροι μπορεί να αντιδρούν, αλλά με τον καιρό κάποιες λέξεις καθιερώνονται και γίνονται «φυσιολογικές».

Η συνεχής περιπέτεια της γλώσσας

Η παρακολούθηση των νέων λέξεων μοιάζει με μελέτη μιας ζωντανής οικολογίας: γεννιούνται, συναγωνίζονται, μερικές επικρατούν, άλλες εξαφανίζονται. Μια επινόηση συγγραφέα, ένα λάθος σε λεξικό, ένα tweet, ένα viral βίντεο μπορούν να γίνουν ο σπόρος για λέξεις που θα μιλιούνται από εκατομμύρια ανθρώπους. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ποια θα ριζώσει –κι ίσως αυτό ακριβώς αποκαλύπτει την ομορφιά και το θαύμα της γλώσσας: ότι εξελίσσεται διαρκώς, ενσωματώνοντας την ανθρώπινη δημιουργικότητα, τα λάθη, το χιούμορ, την ανάγκη για έκφραση.

Επιπλέον προβληματισμός:

Σκέψου πως και στα ελληνικά εμφανίζονται νέες λέξεις ταχύτατα, ειδικά μέσω διαδικτύου. Κάποιες δανείζονται στα αγγλικά, κάποιες προσαρμόζονται, κάποιες γεννιούνται από slang ή memes. Η συμμετοχή μας στη διαμόρφωση της γλώσσας είναι ενεργή. Κάθε «share», κάθε tweet ή μήνυμα, μπορεί να συμβάλει στην εξάπλωση ή την απόρριψη μιας λέξης. Έτσι, η γλώσσα παραμένει ζωντανή, αντανακλώντας τη συλλογική μας εμπειρία και τη συνεχόμενη αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης.

Ας αγκαλιάσουμε αυτήν την περιπέτεια και την επόμενη φορά που θα ακούσουμε ή θα επινοήσουμε μια ασυνήθιστη λέξη, ας αναρωτηθούμε: Ποια ανάγκη εξυπηρετεί; Πώς σχηματίζεται; Έχει πιθανότητες επιβίωσης; Μέσα από αυτές τις ερωτήσεις, γινόμαστε μέρος της ίδιας της ιστορίας της γλώσσας.

^{Το κείμενο του Roger Kreuz Ph.D δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο του Phychology Today στις 10 Ιουνίου 2025 και επιμελήθηκε από τη Margaret Foley.}