Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας: Η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη μάς μιλά για τον κίνδυνο της AI ψυχοθεραπείας

Η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας τιμάται κάθε χρόνο στις 10 Οκτωβρίου με στόχο να υπενθυμίζει πως η ψυχική φροντίδα είναι δικαίωμα και όχι πολυτέλεια. Είναι μια μέρα αφιερωμένη στην αποδόμηση του στίγματος, στην ενίσχυση της πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και στη συζήτηση για το πώς οι κοινωνίες μας στηρίζουν (ή εγκαταλείπουν) τον ψυχισμό του ανθρώπου.

Το φετινό μήνυμα ανοίγει έναν δύσκολο αλλά αναγκαίο διάλογο. Την είσοδο της τεχνητής νοημοσύνης στο πεδίο της ψυχοθεραπείας. Από chatbots που υπόσχονται «άμεση ενσυναίσθηση» μέχρι εφαρμογές που επιχειρούν να υποκαταστήσουν τη ζωντανή επαφή, η συζήτηση για το πού τελειώνει η βοήθεια και πού ξεκινά ο κίνδυνος είναι πιο ζωντανή από ποτέ.

Με αφορμή αυτή την ημέρα, συνομιλούμε με την ψυχολόγο/ψυχοθεραπεύτρια Έφη Σίκαλη για να φωτίσουμε τις παγίδες και τα όρια αυτής της νέας πραγματικότητας.

Κυρία Σίκαλη, η φετινή Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας ανοίγει έναν διάλογο για την ψυχική φροντίδα σε μια εποχή όπου η τεχνητή νοημοσύνη μπαίνει στο γραφείο του ψυχοθεραπευτή. Η πρώτη ερώτηση είναι ριζική: μπορεί μια μηχανή να κατανοήσει τον ανθρώπινο πόνο ή μόνο να τον προσομοιώσει;

Μια μηχανή μπορεί να προσομοιώσει κατανόηση, όχι όμως να τη βιώσει. Μπορεί να απαντήσει με ενσυναίσθητο λόγο, να αναγνωρίσει μοτίβα ή να προσφέρει πρακτικές οδηγίες, αλλά της λείπει η ανθρώπινη εμπειρία του πόνου, το βίωμα, η συγκίνηση. Όταν κάποιος απευθύνεται σε έναν ψυχοθεραπευτή δεν ζητά μόνο πληροφορίες, αναζητά παρουσία, σχέση, έναν άλλον άνθρωπο που θα σταθεί δίπλα του με αυθεντικότητα. Η ψυχοθεραπεία δεν είναι ανταλλαγή δεδομένων, αλλά μια πραγματική ανθρώπινη συνάντηση, κάτι που προς το παρόν τουλάχιστον, καμία μηχανή δεν μπορεί να αναπαραγάγει.

Ο Freud μιλούσε για το «να ακούς ανάμεσα στις λέξεις». Η AI λειτουργεί αποκλειστικά με λέξεις και δεδομένα. Μπορεί λοιπόν να υπάρξει «ενσυναίσθηση αλγοριθμική» ή πρόκειται για ψευδαίσθηση που δημιουργεί ένα κενό επικίνδυνης οικειότητας;

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αναγνωρίζει λέξεις, μοτίβα και συναισθηματικούς δείκτες στη γλώσσα, αλλά δεν μπορεί να «ακούσει» πραγματικά τα συναισθήματα που κρύβονται πίσω από αυτές. Ο Freud, όταν μιλούσε για το «να ακούς ανάμεσα στις λέξεις», αναφερόταν σε κάτι πολύ πιο λεπτό, τη βίωση του συναισθήματος του άλλου, τη διαισθητική κατανόηση όσων δεν λέγονται, αλλά γίνονται αισθητά. Αυτή η διάσταση της ανθρώπινης επαφής, όπου δύο ψυχές συναντιούνται μέσα από συναίσθημα και παρουσία, δεν μπορεί να αναπαραχθεί από έναν αλγόριθμο. Η «αλγοριθμική ενσυναίσθηση» μοιάζει με κατανόηση, αλλά στην ουσία είναι μια ψευδαίσθηση συναισθηματικής οικειότητας.

Είναι σαφές πως η Gen Z αποστιγματοποίησε την ψυχοθεραπεία και η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη εξηγεί το πώς

Η ζωή μας, μια βόλτα στα 90s: Πόσο καλό μάς κάνει η νοσταλγία; Η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη απαντά

Ημέρα του Πατέρα: Πόση επιρροή ασκεί τελικά ο μπαμπάς στην κόρη του; Η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη απαντά

Η ψυχοθεραπεία είναι σχέση, όχι υπηρεσία. Πόσο κινδυνεύουμε να αντικαταστήσουμε τη θεραπευτική σχέση με μια πλαστή «ανθρώπινη» συνομιλία που στερείται βλεμματικής επαφής, σιωπής και σωματικής παρουσίας;

Η επικοινωνία μέσω κειμένου ή οθόνης μπορεί να μοιάζει με διάλογο, αλλά δεν μεταφέρει την αίσθηση της πραγματικής ανθρώπινης παρουσίας. Η ψυχοθεραπεία βασίζεται στη σχέση, στη ζωντανή παρουσία δύο ανθρώπων που συναντιούνται, όχι μόνο μέσα από λέξεις, αλλά και μέσα από βλέμμα, σιωπή, στάση σώματος, ατμόσφαιρα. Όλα αυτά δημιουργούν ένα πλαίσιο ασφάλειας και κατανόησης που δεν μπορεί να μιμηθεί ένας αλγόριθμος. Χωρίς αυτά, η εμπειρία μένει επιφανειακή και στερείται τη ζωντάνια και τη συναισθηματική σύνδεση που κάνουν τη διαδικασία πραγματικά θεραπευτική.

Αν ένα chatbot δίνει άμεσα «ανακούφιση», μήπως οι άνθρωποι μπουν στον πειρασμό να το επιλέξουν αντί της δύσκολης, αργής, πραγματικής θεραπείας; Μοιάζει με fast food της ψυχής;

Είναι φυσικό κάποιος να αναζητά κάτι που προσφέρει γρήγορη ανακούφιση, ειδικά όταν πονά. Ωστόσο, η ουσιαστική αλλαγή δεν έρχεται από έτοιμες απαντήσεις, αλλά από τη διαδικασία να καταλαβαίνεις καλύτερα τον εαυτό σου και να βρίσκεις τρόπους να διαχειρίζεσαι τις σχέσεις και τα συναισθήματά σου. Ένα chatbot μπορεί να λειτουργήσει σαν μια «γρήγορη λύση» που ηρεμεί στιγμιαία, αλλά δεν αγγίζει τις βαθύτερες αιτίες. Η πραγματική θεραπεία χρειάζεται χρόνο, εμπιστοσύνη και συναισθηματική επεξεργασία, πράγματα που δεν προσφέρονται με το πάτημα ενός κουμπιού.

Σκεπτόμενοι το μέλλον: φαντάζεστε έναν κόσμο όπου οι ασφαλιστικές εταιρείες προωθούν την AI-ψυχοθεραπεία ως πιο φθηνή λύση, αποκλείοντας τους ευάλωτους από την ανθρώπινη θεραπεία;

Αν η πρόσβαση σε ζωντανή υποστήριξη καθορίζεται από οικονομικούς παράγοντες, πολλοί άνθρωποι που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη μπορεί να μείνουν χωρίς ουσιαστική βοήθεια. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προσφέρει κάποιο είδος ανακούφισης ή καθοδήγησης, αλλά δεν μπορεί να δώσει την ασφάλεια, την προσοχή και την κατανόηση που δημιουργείται μέσα σε μια ανθρώπινη σχέση. Όσοι βρίσκονται σε πιο ευάλωτες θέσεις χρειάζονται ακριβώς αυτή τη συναισθηματική επαφή, κάτι που δεν αγοράζεται με φθηνότερες ψηφιακές λύσεις.

Η θεραπεία προϋποθέτει ρήξη, αντιπαράθεση, στιγμές σιωπής που πονάνε. Η AI προγραμματίζεται να «ευχαριστεί» τον χρήστη. Μήπως έτσι ακυρώνεται η ίδια η ουσία της ψυχοθεραπείας;

Η τεχνητή νοημοσύνη έχει σχεδιαστεί για να απαντά με τρόπο που ανακουφίζει και επιβεβαιώνει τον χρήστη. Αυτό μπορεί να δημιουργεί την ψευδαίσθηση κατανόησης και αποδοχής, χωρίς όμως να υπάρχει το βάθος ή η πρόκληση που χρειάζεται για να υπάρξει πραγματική εξέλιξη. Η ψυχοθεραπεία, αντίθετα, δεν στοχεύει στο να ευχαριστεί, αλλά στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να δει πιο καθαρά, να αντέξει τη δυσφορία και να μετακινηθεί εσωτερικά. Αν συνηθίσουμε να αναζητούμε μόνο την ευκολία και την άμεση ανακούφιση, υπάρχει ο κίνδυνος να χάσουμε την ουσία της θεραπείας, δηλαδή τη δυνατότητα να αλλάξουμε σε βάθος.

Είναι στη σύγχρονη εποχή επαναστατική πράξη η δημιουργία οικογένειας; Η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη απαντά

Η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη εξηγεί γιατί ο αυτισμός μάς αφορά όλους-Ένα κομμάτι παζλ τη φορά η διαχείριση

Η ψυχολόγος Έφη Σίκαλη πιστεύει πως η επιθετικότητα γεννιέται από την έλλειψη αγάπης & σεβασμού

Στην εποχή του TikTok και του instant gratification, μήπως η «AI-θεραπεία καλλιεργεί ένα νέο είδος ναρκισσισμού, όπου δεν θέλεις να θεραπευτείς, αλλά να επιβεβαιωθείς;

Είναι πολύ πιθανό. Ζούμε σε μια εποχή που η ταχύτητα και η επιβεβαίωση έχουν γίνει σχεδόν ανάγκη. Η τεχνητή νοημοσύνη, επειδή «ανταποκρίνεται» άμεσα και με τρόπο που συνήθως μας δικαιώνει, μπορεί άθελά της να ενισχύει την τάση να αποφεύγουμε τη δυσφορία και την αυτοκριτική. Έτσι, αντί να βοηθά στη βαθύτερη κατανόηση του εαυτού, μπορεί να καλλιεργεί έναν πιο «γυαλισμένο» εαυτό, αυτόν που θέλουμε να δούμε, όχι αυτόν που πραγματικά είμαστε. Η θεραπεία, αντίθετα, προϋποθέτει να αντέξεις να μη σου αρέσουν όλα όσα θα δεις.

Υπάρχει το πρακτικό ερώτημα: τι γίνεται με την ευθύνη; Αν ένα άτομο πάρει μια επικίνδυνη απόφαση ακολουθώντας συμβουλή από AI, ποιος λογοδοτεί; Ηθικά, νομικά, κοινωνικά;

Το νομικό πλαίσιο γύρω από την ευθύνη στη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης είναι ακόμη υπό διαμόρφωση, όμως το ζήτημα δεν είναι μόνο θεσμικό. Ηθικά και ψυχολογικά, εγείρεται το ερώτημα τι ωθεί έναν άνθρωπο να εμπιστευτεί μια μηχανή περισσότερο από τον εαυτό του ή από έναν άλλον άνθρωπο. Συχνά πίσω από αυτό υπάρχει ανάγκη για επιβεβαίωση, καθοδήγηση και αποδοχή, πιθανότατα ανάγκες που δεν καλύφθηκαν στη πρώιμη παιδική ηλικία. Σε κοινωνικό επίπεδο, η ευκολία με την οποία παραδίνουμε την κρίση μας στην τεχνολογία αντικατοπτρίζει μια εποχή που φοβάται τη δυσφορία και αναζητά άμεσες λύσεις. Κι εδώ η ψυχοθεραπεία έρχεται να θυμίσει την αξία της ανθρώπινης παρουσίας και της συναισθηματικής επαφής, της ικανότητας να μένουμε μέσα στην αβεβαιότητα, χωρίς να την αποφεύγουμε με εύκολες λύσεις.

Υπάρχει και η διάσταση της ψυχικής αποξένωσης. Αν μια γενιά μάθει να μιλάει τα πιο ευάλωτα κομμάτια της σε μια μηχανή, πώς θα ξαναμάθει να εκτίθεται σε άνθρωπο;

Υπάρχει κίνδυνος η συνεχής επικοινωνία με μηχανές να κανονικοποιήσει μια μορφή απομόνωσης. Όταν κάποιος συνηθίζει να εκφράζει τα πιο ευάλωτα συναισθήματά του σε μια μηχανή, χωρίς κίνδυνο κριτικής ή απόρριψης, δυσκολεύεται να ξαναβρεί θάρρος και εμπιστοσύνη απέναντι σε άλλους ανθρώπους. Η ανθρώπινη επαφή, με όλα όσα φέρνει, αμφιβολίες, συγκρούσεις, συναισθήματα, δεν μπορεί να αντικατασταθεί. Είναι απαραίτητη για να μάθουμε να καταλαβαίνουμε τα συναισθήματά μας και να χτίζουμε πραγματικές σχέσεις.

Μπορεί όμως η AI να λειτουργήσει ως εργαλείο, ένας καθρέφτης που βοηθά τον θεραπευόμενο να ξεκινήσει, μέχρι να απευθυνθεί σε άνθρωπο; Ή αυτό είναι το πιο επικίνδυνο «δόλωμα»;

Ίσως, σε κάποιες περιπτώσεις, η τεχνητή νοημοσύνη να λειτουργήσει σαν μια πρώτη αφορμή για αναζήτηση βοήθειας, ειδικά για ανθρώπους που διστάζουν να μιλήσουν σε κάποιον. Όμως υπάρχει ο κίνδυνος να εγκλωβιστεί κανείς στην ψευδαίσθηση ότι «κάτι κάνει» για τον εαυτό του, χωρίς να προχωρά σε ουσιαστική επαφή. Η αληθινή αλλαγή αρχίζει όταν κάποιος τολμήσει να συναντήσει έναν ειδικό, με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε ευαλωτότητα και αυθεντικότητα.

Ο Μισέλ Φουκώ μιλούσε για «τεχνολογίες του εαυτού». Μήπως η AI είναι η νέα τεχνολογία που αναδιαμορφώνει το πώς κατανοούμε τον εαυτό μας, με τρόπους που ούτε αντιλαμβανόμαστε ακόμη;

Κάθε εποχή έχει τα εργαλεία που διαμορφώνουν την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, και σήμερα η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα από αυτά. Μας επηρεάζει χωρίς πάντα να το συνειδητοποιούμε, στον τρόπο που σκεφτόμαστε, που συγκρίνουμε, που αυτοαξιολογούμαστε. Ο κίνδυνος είναι να αρχίσουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα από τα φίλτρα και τη λογική των αλγορίθμων, χάνοντας τη ζωντανή, αντιφατική και απρόβλεπτη πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας.

Πώς βλέπετε το φαινόμενο των ανθρώπων που «ερωτεύονται» chatbots; Μιλάμε για ψυχοπαθολογία, για ανάγκη σύνδεσης, ή για μια νέα μορφή ανθρώπινης εμπειρίας που πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά;

Δεν θα το έβλεπα απαραίτητα ως ψυχοπαθολογία, αλλά ως ένδειξη της ανθρώπινης ανάγκης για σύνδεση, αποδοχή και ασφάλεια. Όταν αυτές οι ανάγκες δεν βρίσκουν χώρο στις ανθρώπινες σχέσεις, μπορεί να στραφούν προς κάτι πιο «ασφαλές» και ελεγχόμενο, όπως ένα chatbot. Είναι όμως μια σχέση χωρίς αμοιβαιότητα, χωρίς το ρίσκο και τη ζωντάνια που μας εξελίσσουν. Ίσως, αντί να την απορρίψουμε, χρειάζεται να την κατανοήσουμε, ως σύμπτωμα μιας εποχής που δυσκολεύεται να αντέξει την πραγματική εγγύτητα.

Υπάρχει το ρίσκο να αναπαράγεται το στίγμα της ψυχικής υγείας: «Μη δίνεις λεφτά σε ψυχολόγο, μίλα με την εφαρμογή σου». Μήπως έτσι η AI γίνεται εργαλείο υποβάθμισης της ψυχικής φροντίδας;

Υπάρχει όντως ο κίνδυνος η τεχνητή νοημοσύνη να ενισχύσει, άθελά της, το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία. Αν αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τη φροντίδα του εαυτού σαν κάτι που «λύνεται» με μια εφαρμογή, τότε χάνεται το νόημα της προσωπικής συνάντησης, της εμπιστοσύνης και της επιστημονικής γνώσης που στηρίζει τη θεραπεία. Το μήνυμα «δεν χρειάζεσαι ψυχολόγο» δεν απελευθερώνει, αλλά απομακρύνει τους ανθρώπους από την ουσιαστική βοήθεια. Η ψυχική φροντίδα δεν είναι προϊόν τεχνολογίας, είναι σχέση, διαδικασία και ευθύνη απέναντι στον εαυτό.

Στο άλλο άκρο: θα μπορούσε ποτέ η AI να βοηθήσει πραγματικά, π.χ. στην αρχική διάγνωση ή στην πρόληψη, αναλύοντας μοτίβα λόγου και συμπεριφοράς που διαφεύγουν από τον άνθρωπο;

Ναι, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη ως εργαλείο υποστήριξης, ειδικά στην πρόληψη ή στην πρώιμη ανίχνευση δυσκολιών. Μπορεί να εντοπίσει μοτίβα λόγου ή συμπεριφοράς που διαφεύγουν από την ανθρώπινη προσοχή και να προσφέρει χρήσιμα δεδομένα στους ειδικούς. Όμως η ανάλυση δεν είναι κατανόηση και η πληροφορία δεν ισοδυναμεί με φροντίδα. Η πραγματική βοήθεια ξεκινά όταν τα ευρήματα αυτά ενταχθούν σε μια ανθρώπινη σχέση, όπου υπάρχει ενσυναίσθηση, κρίση και ευθύνη.

Κύρια Σίκαλη, κλείνοντας, θέλω να ρωτήσω το εξής: Αν δεχθούμε ότι η AI μπαίνει παντού, ποια «κόκκινη γραμμή» πρέπει να θέσουμε ως κοινωνία, ώστε η ψυχική υγεία να μείνει πεδίο βαθιάς ανθρώπινης συνάντησης και όχι απλής διαχείρισης δεδομένων;

Το σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι η ψυχική υγεία δεν είναι υπόθεση τεχνολογίας, αλλά ανθρώπινης σχέσης. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να γίνει σύμμαχος, αρκεί να παραμείνει εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου, όχι υποκατάστατο της επαφής. Αν διατηρήσουμε την αξία της παρουσίας, της ενσυναίσθησης και της αληθινής επικοινωνίας, τότε η πρόοδος δεν θα μας απομακρύνει, αλλά θα μας βοηθήσει να πλησιάσουμε πιο ουσιαστικά ο ένας τον άλλον.

Ευχαριστούμε θερμά την Ψυχολόγο-Ψυχοθεραπεύτρια, Έφη Σίκαλη